در این مطلب به بررسی کوتاه فرقه احمدیه، شاخه‌ای از امامیه که به امامت احمد بن موسی(ع) قائل بودند، پرداخته می‌شود.
مقدمه
احمدیه فرقه‌ای از شیعیان امامی بودند که پس از شهادت امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام)، به امامت برادر او، احمد بن موسی بن جعفر (علیهماالسلام)، معروف به شاه چراغ، قائل شدند.
این گروه، معتقد بودند که امام رضا (علیه‌السلام) به‌صورت صریح، احمد را وصی و امام پس از خود معرفی کرده است.
عقیده احمدیه
احمدیه در شمار فرقه‌هایی از امامیه قرار می‌گیرند که همانند برخی از «فطحیه»، به امامت دو برادر به دنبال یکدیگر اعتقاد دارند. آنان پس از درگذشت امام رضا (علیه‌السلام) بر این باور بودند که به دلیل خردسالی امام محمد تقی (علیه‌السلام) که در آن هنگام هفت ساله بود، امامت به او نمی‌رسد و باید به فردی بالغ و رشید واگذار گردد. بر اساس تحلیل عقلانی آن‌ها، کودک نابالغ نه توان درک دقیق احکام شرعی دارد و نه صلاحیت داوری و اداره امور جامعه را، و لذا شایستگی مقام امامت را ندارد.
منابع تاریخی و گزارش‌ها
شیخ مفید در «الفصول المختارة» در بیان اختلافات میان شیعیان پس از وفات امام رضا (علیه‌السلام) می‌نویسد:
«چون ابی الحسن الرضا (علیهماالسلام) وفات یافت و پسرش ابوجعفر امام جواد (علیه‌السلام) که در آن هنگام هفت سال داشت جانشین وی گردید، شیعیان اختلاف کرده و سه فرقه شدند:
- گروهی به امامت ابی‌جعفر گردن نهادند؛ اینان اکثریت را تشکیل می‌دادند.
- گروهی به امامت رضا (علیه‌السلام) بازگشتند و همانند واقفیه، وی را آخرین امام دانستند.
- و گروهی دیگر به امامت احمد بن موسی قائل شدند و بر این باور بودند که امام رضا به او وصیت کرده و به امامت او تصریح نموده است. دلیل اصلی این دو گروه، کم‌سن‌وسال بودن امام جواد بود و معتقد بودند امامت کودک صحیح نیست.»۱
مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرآیند تکامل»، به نقل از کتاب «الشجرة» اثر ابوتمام اسماعیلی (متوفای اواخر قرن چهارم هجری)، به وجود گروه احمدیه اشاره می‌کند و می‌نویسد که «در آن روزگار، جمع زیادی از ایشان وجود داشته‌اند». وی همچنین احتمال می‌دهد که محل فعالیت آن‌ها در منطقه خراسان، زادگاه مؤلف بوده است.۲
آیت‌الله سید مهدی روحانی، نیز در بررسی‌های خود، تنها به «الفصول المختارة»، استناد می‌کند و در آن نیز اشاره‌ای به عنوان «احمدیه» نشده، هرچند تصریح به امامت احمد بن موسی و وصیت امام رضا (علیه‌السلام) در آن آمده است.۳
اما محمد بن احمد خوارزمی، در کتاب «مفاتیح العلوم» از این فرقه با عنوان "احمدیه" یاد می‌کند و بدین ترتیب نخستین سند مکتوبی است که این نام را برای این گروه به‌کار برده است.
شخصیت احمد بن موسی(ع)
شیخ مفید در «الارشاد» احمد بن موسی را مردی بزرگوار، پرهیزگار، جوانمرد و محبوب نزد پدرش امام موسی کاظم (علیه‌السلام) معرفی می‌کند. وی می‌نویسد که امام کاظم، زمینی به نام «یسیره» را به احمد بخشید و احمد نیز هزار برده را آزاد کرد.
بر اساس گزارش معین‌الدین ابوالقاسم جنید شیرازی در کتاب «شد الإزار فی حط الأوزار عن زوار المزار» (تألیف در سال ۷۹۱ ق)، احمد بن موسی پس از حرکت امام رضا (علیه‌السلام) به ایران، برای دیدار برادرش، از مدینه به ایران آمد. اما هنگامی که به شیراز رسید، از دنیا رفت. قبر او تا مدتی نامشخص بود تا آنکه در دوران مقرب‌الدین مسعود بن بدر و به دست اتابک ابوبکر، بنایی بر فراز آن ساخته شد.
در دوران تاشی خاتون، مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو، گنبدی بلند بر قبر احمد بن موسی ساخته شد و مدرسه‌ای نیز در کنار آن تأسیس گردید. وی همچنین در سال ۷۵۰ هجری، قبر خود را نیز در جوار او قرار داد. ابن بطوطه، سیاح مشهور عرب، در سفر خود به شیراز، به این مرقد اشاره کرده و آن را یکی از زیارتگاه‌های مهم شیعه در آن ناحیه دانسته است.
نتیجه‌گیری
هرچند فرقه احمدیه نتوانست در میان شیعیان امامی گسترش یابد و با گذشت زمان عملاً از میان رفت، اما نقش آن در تاریخ اختلافات جانشینی پس از امام رضا (علیه‌السلام) و جایگاه والای احمد بن موسی در تاریخ شیعه، جایگاهی مهم و ماندگار برای این فرقه و شخصیت برجسته آن، باقی گذاشته است.
پی‌نوشت:
۱. الفصول المختارة، شیخ مفید، ص۳۱۵
۲. مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ص ۸۹.
۳. شیخ مفید، الفصول المختارة، ص ۳۱۵.