سوم رجب مصادف است با سالروز شهادت امام هادی (ع)، پیشوای دهم شیعیان در ماه ذی الحجه سال 212 ه.ق در شهر صریا (نزدیک مدینه) دیده به جهان گشود. پدر ایشان حضرت امام محمدتقی جوادالائمه علیه السلام و مادرشان بانویی فاضله و عفیفه به نام سمانه است.

نام مبارک ایشان علی از القابشان نقی، هادی و نجیب؛ و کنیه‌شان ابوالحسن است.

امام علی‌النقی الهادی علیه السلام در سال 220 ه.ق به امامت رسیدند. در این زمان ایشان در مدینه بودند و در آنجا به مدت 13 سال وظایف امامت خود را انجام می‌دادند؛ مردم از این سرچشمه حیات معنوی و علمی و فکری سیراب می‌شدند و ایشان نیز به همه امور شیعیان رسیدگی می‌کردند تا این که متوکل (خلیفه وقت) که در دشمنی با ائمه اطهار(ع) مشهور بود؛ به خاطر هراسی که از نفوذ و محبوبیت امام علیه السلام در جامعه داشت ایشان را از مدینه به سامرا فراخواند زیرا احساس می‌کرد که باید امام را از نزدیک تحت نظر بگیرد. پس از آمدن امام به سامرا، اگرچه ایشان ظاهرا آزاد بود اما «متوکل» منزلشان را طوری انتخاب کرده بود که همواره تحت نظر باشند. او به طور مرتب دستور تفتیش منزل ایشان را صادر می‌کرد و تمام دیدارها و رفت و آمدها توسط نیروهای حکومتی کنترل می‌شد.

او جو بسیار خفقان آمیزی را بر جامعه حکمفرما کرده بود و سختگیری و فشار زیادی را بر شیعیان اعمال می‌کرد: علویان را در محاصره اقتصادی قرار داده بود. به شاعران درباری مال فراوانی می‌داد تا در اشعار خود به ائمه علیه السلام بی احترامی کنند. او اکثر سادات جلیل القدر آن زمان را دستگیر و زندانی کرده بود. از هولناکترین اقدامات او در دوره حکومتش، انهدام و تخریب مرقد امام حسین علیه السلام بود. اوضاع معیشتی مردم و خصوصا علویان در زمان خلفای عباسی مخصوصا متوکل و بقیه خلفای هم عصر امام هادی علیه السلام، بسیار دشوار بود زیرا آنان بیت المال مسلمین را صرف خوشگذرانی‌هایی می‌کردند که به گواهی تاریخ، هزینه‌های مربوط به آنها بی‌سابقه بوده است.

برخی از اقدامات امام هادی علیه السلام در زمان امامت

امام هادی علیه السلام با این که شدیدا تحت نظر بود، اما از پای ننشست و فعالیت‌های خود را به شیوه‌ای مطابق اوضاع زمان خویش به پیش برد. از مهمترین فعالیت‌های ایشان این بود که به مردم از راه‌های گوناگون آگاهی داده و منصب امامت و مقام علمی خود را در طی سخنان خویش و در مناظرات و پرسش و پاسخ‌های علمی، آشکار کرده و تثبیت کنند. همچنین عدم مشروعیت حکومت بنی عباس را تبیین می‌کردند. یکی دیگر از محورهای فعالیت امام، آماده کردن مردم و شیعیان نسبت به غیبت حضرت مهدی علیه السلام بود. البته ایشان با نهایت احتیاط و جلوگیری از حساس شدن حکومت، این موضوع را به طور سربسته در ضمن سخنان خویش ذکر می‌فرمودند.

از دیگر اقدامات این امام بزرگوار؛ مبارزه با انحرافات، تربیت نیرو و افراد شایسته، تقویت سازمان وکالت، تبیین مقام شامخ امامت از طریق زیارت غدیریه و زیارت جامعه است.

اهمیت شناخت امام معصوم (ع)

یکی از مهمترین و اساسی ترین مبانی فکری و اعتقادی جامعه اسلامی بحث امام شناسی است؛ موضوع بسیار مهم و استراتژی که بنیادی ترین مباحث فکری، اخلاقی، اعتقادی، فقهی و اجتماعی در گرو شناخت و آشنایی آن است. در اهمیت و جایگاه ممتاز امام شناسی در فرهنگ اسلامی همین بس که در منابع روایی شیعه و سنی نقل شده است هر گونه سهل انگاری و بی توجهی به این موضوع راهبردی موجب می شود مرگ انسان مصادف با مرگ جاهلیت قلمداد شود. «حارث بن مغیره گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: پیغمبر فرموده است: هر که بمیرد و پیشوایش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است؟ فرمود: آرى. عرض کردم: جاهلیت کامل یا جاهلیتى که امامش را نشناسد فرمود: جاهلیت کفر و نفاق و گمراهى».[1] از این رو بسیار لازم و ضروری است که انسان به این اصل مهم اعتقادی اهتمام جدی داشته باشد و برای تحصیل معارف مرتبط با امام شناسی وقت بیشتری را صرف نماید. به همین منظور در این نوشتار تلاش داریم به مناسبت شهادت امام هادی(علیه السلام) که از مهمترین اسناد امام شناسی یعنی زیارت جامعه کبیره را در اختیار جامعه بشری قرار دادند، خوشه ای از خرمن پر بار مباحث امام شناسی در اندیشه امام هادی(علیه السلام) برچینیم .

جامع ترین دانشگاه امام شناسی به روایت امام هادی(ع)

در متون و منابع روایی و دینی هیچ آیه و روایتی در شأن و منزلت امام هادی (علیه السلام) و شناخت زوایای وجودی حضرت بالاتر از زیارت جامعه کبیره برای درک و فهم این مقام قدسی  نمی توان یافت. برای درک بهتر و اهمیت معارفی که در زیارت جامعه کبیره بدان اشاره شده باید این چنین یادآور شویم که اگر کسی بخواهد تحقیق جامع ای در خصوص امام شناسی داشته باشد باید کتاب ها و روایات فراوانی را مورد بررسی و  واکاوی قرار دهد تا اینکه خوشه ای از دریای معارف اهل بیت(علیهم السلام) را کسب نماید، ولی به اذعان منابع روایی امام هادی(علیه السلام) در عباراتی رسا و ارزشمند کار محبان و شیعیان خاندان عمصت و طهار(علیهم السلام)، بلکه تمام اسلام شناسان را راحت نموده اند و در مجموعه ای به یاد ماندنی و ارزشمند گوهر های نابی از  معارف امام شناسی را در اختیار همه قرار داده است.

 
جرعه ای از دریای بیکران امام شناسی در اندیشه امام هادی(ع)

1-تلنگری بر جایگاه فراموش شده اهل بیت (ع)

 در فرازهای ابتدایی زیارت ارزشمند جامعه کبیره بعد از اقرار و شهادت به وحدانیت خدای متعال و حقانیت رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) با عبارتی دقیق و معنا دار زیارت آغاز می شود. عبارت بسیار زیبا و ارزشمندی که تداعی گر جایگاه فراموش شده اهل بیت(علیهم السلام) در جامعه اسلامی است.«السَّلامُ عَلَیکمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ؛[2]سلام بر شما‌ ای اهل بیت نبوّت، و جایگاه رسالت» هر چند آیات روشنی از قرآن کریم به خوبی دلالت بر جایگاه اهل بیت پیامبر(صلی اله علیه و اله) در فرهنگ اسلامی دارد، ولی گویی مردم بسیاری از آیات وحیانی را به فراموشی سپرده و نسبت و قرابت و نزدیکی خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) را با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) به فراموشی سپرده بودند. جایگاه ممتازی که دوستی و ارتباط و عشق به آنها اجر و مزد رسالت به شمار آمده بود. «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی؛[3] بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏ کنم جز دوست‏داشتن نزدیکانم [اهل بیتم‏]؛» در واقع اگر جامعه اسلامی جایگاه اهل بیت(علیهم السلام) را به فراموشی نمی سپرد، واقعه تلخ سقیفه، واقعه دردناک حمله به خانه دختر پیامبر، واقع وحشتناک سال 61 هجری، به وقوع نمی پیوست و عصر حضور اهل بیت(علیهم السلام) مصادف با عصر خفقان و تحت فشار قرار گرفتن پیروان ایشان نمی شد.
هیچ انسانی تحمل کمترین مصیبت هایی که به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) وارد شد، را ندارد و عنان صبر خود را از دست خواهد داد. جلوه ای از مصیبت هایی که به این خاندان کرامت وارد شده را می توان در سال 61 هجری در صحرای سوزان کربلا مشاهده کرد که در یک نیم روز چه بلاها و مصیبت هایی بر اهل بیت(علیهم السلام) وارد شد.

2-امام معدن رحمت الهی

در یکی از فرازهای زیارت جامعه کبیره، امامان به عنوان معدن رحمت الهی معرفی می شوند.«وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ؛و معدن رحمت»  اگر بخواهیم برای معنای رحمت نمونه عینی و مصداق دنیایی ذکر کنیم، امامان معصوم(علیهم السلام) نمونه عینی و بارز آن به شمار می روند؛ چرا که ایشان در تمام ابعاد مادی و معنوی تلاش داشته اند جلوه های ناب رحمانی را در ارتباط با مردم به منصه ظهور برسانند. چه در مباحث دنیوی و خلق حماسه های انسان دوستی و مهرورزی و چه در مباحث معنوی و اخروی و هدایت جامعه انسانی به سوی قله های سعادت و شادکامی اهل بیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) مصداق بارز رحمت الهی به شمار می آیند. در منابع روایی امام علی(علیه السلام) در جلوه ای از عبارات رحمانی خطاب به کارگزاران و آحاد مردم این چنین بیان می فرماید: «أشعِر قَلبَکَ الرَّحمَةَ لِجَمیعِ النّاسِ وَ الإحسانِ إلَیهِم وَ لا تُنِلهُم حَیفا وَ لا تَکُن عَلَیهِم سَیفا؛[4]مهربانى با همه مردم و نیکى به ایشان را شعار دل خویش ساز و به آنها ستمى مرسان و شمشیرى بر آنان مباش».

 
3-امام گنجینه ای از علم و معرفت الهی

امام در فرازهایی از زیارت جامعه کبیره اشاره ای معنا دار به کنه و اقیانوس علوم و معارف اهل بیت(علیهم السلام) می نمایند: «وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ؛خزانه‌داران دانش.» علما و دانشمندان کلام اسلامی کتب و مقالات فراوانی در خصوص عظمت و دریای وجودی علم امام به رشته تحریر در آورده اند که پرداختن به آن خود حوصله و زمان مجزایی را می طلبد، ولی در این مقاله تلاش می کنیم به طور تیتر وار به برخی از ابعاد وجودی علم امام اشاره نماییم.

 
جلوه هایی ناب از اقیانوس بی کران علم اهل بیت(ع)

آشنایی کامل به معارف وحیانی و قرآنی

اگر از جامعه بشری، قرآن کریم و وجود بابرکت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و اله) را بگیریم در واقع آنها را از منبع اصلی شناخت و معرفت جدا کرده ایم و بشریت راهی به سوی عالم قدس پیدا نخواهد کرد و دستان او از دریای علوم و معارف وحیانی و آسمانی کوتاه خواهد شد. از این رو باید به این مطلب توجه داشت که یکی از جلوه های ناب علو معارف اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و اله) اشراف کامل و دقیق ایشان به معارف وحیانی است. در واقع ایشان واسطه عالم غیب و حیات خاکی و مادی به شمار می آیند که پرده های غیب و معارف آسمانی را بر روی مردم می گشایند. اشراف کامل و دقیق ایشان به آموزه های قرآنی مصداق روشن این توانایی و قدرت علمی است که در منابع روایی اشارات فراوانی به آن شده است: «عَنْ جَابِرٍعَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنّهُ قَالَ مَا یسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یدّعِی أَنّ عِنْدَهُ جَمِیعَ الْقُرْآنِ کُلّهِ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ غَیرُ الْأَوْصِیاءِ؛[5]و فرمود: جز او صیاء پیغمبر کسی را نرسد که ادعا کند ظاهر و باطن تمام قرآن نزد اوست.»

آشنایی کامل به کتب انبیاء

جلوه ای دیگر از دریای علوم و معارف اهل بیت(علیه السلام) بر اساس شواهد و قرائن روایی و اجتماعی تسلط و اشراف ایشان به آموزه های وحیانی سایر ادیان و انبیاء گذشته است. بر اساس این تسلط علمی است که بسیاری از اربابان و رهبران سایر ادیان در مقابله و مناظره با اهل بیت(علیهم السلام) یارای ایستادگی و مقاومت نداشته اند و همواره در برابر ایشان شکست را قبول کرده اند. اگر این چنین توانایی علمی و معرفتی وجود نداشت به طور قطع و یقین پیروان ادیانی همچون مسیحیت و یهودیت تلاش می کردند که از نقطه ضعف موجود به نفع خود استفاده نمایند. در خصوص این تسلط و اشراف علمی اهل بیت(علیهم السلام) در منابع روایی نقل شده است: عَبدُ اللّه ِ بنُ سِنانٍ عَن أبی عَبدِاللّه ِ علیه السلام أنَّهُ سَأَلَهُ عَن قَولِ اللّه ِ عَزَّوجَلَّ: «ولَقَد کَتَبنا فِی الزَّبورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ حدیث » مَا الزَّبورُ ومَا الذِّکرُ؟ قال: الذِّکرُ عِندَ اللّه ِ حدیث ، والزَّبورُ الَّذی اُنزِلَ عَلى داودَ ، وکُلُّ کِتابٍ نَزَلَ فَهُوَ عِندَ أهلِ العِلمِ ، ونَحنُ هُم؛[6]عبداللّه بن سنان به نقل از امام صادق (علیه السلام) مى آورد که از حضرت (علیه السلام)درباره آیه شریفه «و پس از ذکر در زبور نوشتیم» و این که «زبور» و «ذکر» چیست پرسش کرد. حضرت (علیه السلام) فرمود: ذکر، نزد خداست و زبور، همان کتابى است که بر داود نازل شد و هر کتابى که نازل شود نزد اهل علم است که ماییم.» 
 

4-امام آخرین درجه حلم و بردباری

یکی دیگر از ابعاد وجودی و خصوصیاتی که در زیارت جامعه کبیره در خصوص امام بیان شده موضوع بردباری و صبر ایشان است. در عبارت کلیدی و پر مغز در این خصوص این چنین بیان شده است: «وَ مُنْتَهَی الْحِلْمِ؛ و نهایت بردباری،» هیچ انسان عادی  نه تنها توانایی و استقامت آن را ندارد سختی های گوناگون و مختلفی که از سوی مردم به اهل بیت(علیهم السلام) وارد شد، تحمل نماید، بلکه یارای تجسم جایگاه کمترین مصیبت هایی که به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) وارد شد، را ندارد و عنان صبر خود را از دست خواهد داد. جلوه ای از مصیبت هایی که به این خاندان کرامت وارد شد را می توان در سال 61 هجری در صحرای سوزان کربلا مشاهده کرد که در یک نیم روز چه بلاها و مصیبت هایی بر اهل بیت(علیهم السلام) وارد شد. در واقع اهل بیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نمونه عینی حلم و صبر قرآنی به شمار می آیند که خدای متعال در برابر جامعه بشری قرار داده است: «وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛[7] و چشم بپوشند؛ آیا دوست نمى‏دارید خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است.‏»

 
5-امام اسوه و الگوی تمام نمای بخشش و سخاوتمندی

یکی دیگر از ویژگی های ممتاز امام شناسی در زیارت جامعه کبیره ،شاخص و عنصر سخاوت و گشاده دستی است  که مورد توجه و بیان قرار گرفته است.«وَ أُصُولَ الْکرَمِ؛ و ریشه‌های کرم،» جلوه های ناب گشاده دستی و سخاوتمندی را به خوبی می توان در صفحات زندگی اهل بیت(علیهم السلام) مشاهده کرد. موضوع بسیار مهمی که خدای متعال نیز به مدح و ستایش آن پرداخته و این چنین از آن یادکرده است: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً؛[8] و غذاى (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مى‏دهند!(و مى‏گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام مى‏ کنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى‏ خواهیم.‏» آیه ای که بنابر نظر بسیاری از مفسران شیعه[9]و همچنین  برخی از مفسرین اهل سنت[10]در شأن و منزلت اهل بیت(علیهم السلام) نازل شده است.

پی نوشت ها:
[1]. الکافی، ج‏1،  ص377، ح3. ر.ک: ینابیع الموده، ج3، ص 372.
[2]. من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص610، ح3213.
[3]. سوره مبارکه شوری، آیه 23.
[4]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص67، ح896.
[5].کلینی، الکافی، ج‏1، ص 228، ح2.
[6]. کلینی، الکافی، ج‏1، ص226، ح6.
[7]. سوره مبارکه نور، آیه 22.
[8]. سوره مبارکه انسان، آیات8و9.
[9]. به عنوان نمونه نگاه کنید به: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، داراحیاء‌التراث العربی، ج۱۰، ص۲۱۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۱و۶۱۲.
[10]. به عنوان نمونه نگاه کنید به: حسکانی،‌ شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۰۳-۴۰۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۴۶.