? در اسلام شاد کردن و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.

? در روایات نیز به این مسأله اشاره شده است؛ به عنوان مثال در روایتی اساس دین محبت دانسته شده است و در روایت دیگری شاد کردن دل مؤمن از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است. همچنین سفارش شده بدی را با خوبی پاسخ دهیم.

? اما این مساله نباید ما را از سایر روشهای پرستش الهی بازدارد چرا که هر کدام جایگاه خاص خودش را دارد.

مغالطه جدایی محبّت و عبادت

یکی از روشهای بدبین کردن مردم به ادیان، استفاده از مفاهیمی است که برای همه زیبا و جذاب می باشد؛ با وجود اینکه احکام و دستورات ادیان الهی، خصوصا اسلام با آنها منافات ندارد. امّا کسانی که دین را مانع محکمی در برابر زیاده خواهی و نفوذ خود می بینند، با مغالطه و فریب کاری آن را طوری مطرح می کنند که انسان فکر می کند منافاتی بین آنها وجود دارد. یکی از این مفاهیم مسأله «محبت» به دیگران می باشد. آنها این مسأله را در مقابل «نیایش» خدا قرار می دهند؛ در حالی که در آیات و روایات اسلامی موارد فراوانی درباره اهمیت محبت و شاد کردن دیگران آمده است. آنها جمله «شاد کردن قلبی با عمل بهتر از هزاران سر است که به نیایش خم شده باشد» را - که به «ماهاتما گاندی» نسبت داده شده است - مستمسک خود قرار داده اند تا عبادت خدا و نیایش مسلمانان را زیر سؤال ببرند.

جدایی وجود ندارد:

اگر برفرض این کلام متعلق به جناب گاندی باشد و ما این را بپذیریم، هرگز منافاتی با تعالیم دینی اسلام ندارد؛ زیرا در اسلام نیز، خنداندن و شاد کردن دیگران و رفع گرفتاری از دیگران، علاوه بر اینکه در برخی موارد واجب است (از جمله خمس، زکات، صدقات واجب و …)، به طور مطلق مستحب بوده و عبادت محسوب می شود.

اساس دین محبّت است‏:

طبق آیات قرآن و و روایات اسلامی، اساس دین محبت است. امام صادق(علیه السلام) در روایت زیبایی چنین می فرماید: «هَلِ الدّینُ الَّا الْحُبّ! انَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ:قُلْ انْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونی یَحْبِبْکُمُ اللَّه»(1)؛ (آیا دین جز محبّت و رحمت چیز دیگری است؟! [سپس دلیل کلامش را این گونه بیان می کند؛ زیرا] خداوند متعال [در آیه 31 سوره آل عمران] می فرماید: اگر خدا را دوست دارید از دستورات من [پیامبر(صلی الله علیه و آله)] اطاعت کنید تا محبوب خداوند شوید).
در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) چنین می خوانیم: «الدّین هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّینُ»(2)؛ (دین محبّت است و محبّت دین است).
این محبت هم شامل محبت به خالق می شود و هم شامل محبت به مخلوق. اساسا اگر انسان در انجام هر کاری علاقه و محبت نداشته باشد هرگز دست به آن کار نمی زند؛ به عنوان مثال جاذبه جنسی و عشق و محبّت، انسانها را به سمت ازدواج -با همه مشکلاتش- سوق می دهد؛ به گونه ای که مرد و زن عاشقانه تمام سختی ها را به جان می خرند بلکه تمام عمرشان را به پای فرزندشان می ریزند تا نوزادشان کم کم بزرگ شود و راه رفتن بیاموزد، و سخن بگوید. آری، انگیزه عشق و محبّت این قدرت و قوّت عجیب و خیره کننده را دارد.(3)

احادیث شاد کردن دل مؤمن
علاوه بر آنچه بیان شد، احادیث فراوانی هم در خصوص شاد کردن دل مؤمنین و اهمیت بسیار بالای آن آمده است؛ از جمله در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) که خود سرآمد محبت به بندگان و رحمة للعالمین بود می خوانیم: «إِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»(4)؛ (دوست داشتنی ترین اعمال نزد خداوند شاد کردن دل مؤمنین می باشد).
در روایت دیگری از امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «تَبَسُّمُ اَلرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَهٌ وَ صَرْفُ اَلْقَذَی عَنْهُ حَسَنَهٌ وَ مَا عُبِدَ اَللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَی اَللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ اَلسُّرُورِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِ»(5)؛ (لبخند مرد در روی برادرش، حسنه است و دور کردن خار و خاشاک از وی حسنه است و خدا پرستیده نشده به کاری که دوست تر باشد نزد خدا از شاد کردن دل مؤمن).
در کتاب شریف «اصول کافی» چند باب درباره شاد کردن دل دیگران و برطرف کردن گرفتاری و نیاز دیگران اختصاص داده شده است و روایات فراوانی در این باره بیان شده که نشان می دهد خود شاد کردن دل مؤمن و رفع گرفتاری او از بهترین مصادیق نیایش الهی شمرده شده است.(6)

بدی را با خوبی پاسخ دهید
با این حال، دستورهای دین در زمینه محبت به دیگران در این حد متوقف نمی ماند و در متون دینی توصیه هایی به پاسخ دادن بدی با خوبی نیز دیده می شود.
خداوند متعال در آیه 60 سوره «الرَّحْمن» می فرماید: «هَلْ جَزَاءُ الْاحْسانِ الَّا الْاحْسانِ»؛ (آیا جزای نیکی جز نیکی است؟). این آیه شریفه، که سرشار از محبّت و رحمت و دوستی است، به عنوان یک شعار اسلامی ما مسلمانان می باشد.

با این حال با مطالعه دیگر آیات قرآن در می یابیم که خداوند متعال نه تنها پاسخ نیکی را رفتار نیک می داند، بلکه به مسلمانان دستور می دهد در مقابل بدیها نیز به نیکی رفتار کنند، و پاسخ بدی را هم به نیکی بدهند! این مطلب در آیه شریفه 96 سوره مؤمنون آمده است؛ می فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتی‏ هِیَ احْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ اعْلَمُ بِما یَصِفُونَ»؛ (بدی را به بهترین راه و روش دفع کن [و پاسخ بدی را به نیکی ده] ما به آنچه توصیف می کنند، آگاه تریم).(7)

نتیجه اینکه:

شادی و شاد کردن دیگران، چه با عمل و چه با حرف، خود عبادت است و سیره عملی‏، و رفتار و معاشرت های اجتماعی بزرگان دینی و رهبران و پیشوایان اسلامی، مملوّ از رحمت و عطوفت و محبّت‏ با پیروان خویش، بلکه با دشمنان اسلام است.(8) امّا این مساله نباید ما را از سایر روش های پرستش الهی باز دارد و هر کدام جایگاه خاص خودش را خواهد داشت. پرستش خداوند متعال از لحاظ عقلی و عاطفی بر ما واجب است و شکر نعمت های او به شمار می رود.(9) همچنین از لحاظ شرعی، خداوند متعال در آموزه های دینی، نوع و روش مورد پسند و صحیح را برای عبادت خویش مقرر و معین فرموده اند، که نماز و روزه هم جزء آن است و اجر و ثواب شاد کردن مؤمن و رفع نیاز دیگران، ما را از پرستش خدای تعالی، معاف نمی کند.

پی نوشت ها:

هدایت الهی شامل همه موجودات و انسانها می گردد، امّا اگر کسی خود بستر رشد و هدایت تکوینی را نابود کند یا در برابر هدایت تشریعی عناد ورزد، ضلالت او به اختیار خود است. هدایت الهی چون نور خورشید و باران بر وجود همگان نازل می شود، امّا بعضی از انسانها از معرض نور و باران می گریزند.

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی یا از بین بردن زمینه های مساعد است، بدون اینکه فرد توسط اراده الهی بر هدایت یا گمراهی اجبار شده باشد.

این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال اختیاری خود که شامل نافرمانی و کفر و نفاق یا با توبه و جهاد و اطاعت فرامین خداوند است، توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند.

خداوند برخی را از هدایت محروم ساخته!

آیات بسیاری از قرآن کریم بر صفت «هدایتگری» پروردگار دلالت دارند. در آیه ۵۰ سوره طه، این وصف برای خداوند به صورت مطلق بیان شده است: (پروردگار ما همان کسی است که به هر موجودی آنچه را لازمه آفرینش او بوده اعطا نموده، سپس هدایت کرده است)؛ «رَبُّنَا الَّذی أَعْطی‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی». در آیه ۲۱۳ سوره بقره نیز می‏ خوانیم: (خداوند هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند)؛ «وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ».

طبق آیه اوّل همه موجودات از هدایت الهی بهره مند می گردند، امّا طبق آیه دوم خداوند هدایتش را تنها شامل افرادی می کند که بخواهد! علاوه بر این آیات در آیه ۹۳ سوره نحل چنین آمده است که: (ولی خدا هر کس را بخواهد گمراه و هر کس را بخواهد هدایت می کند)؛ «وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ» یا در آیه ۸ سوره فاطر هم به صراحت چنین آمده که: (خداوند هر کس را بخواهد گمراه می سازد و هر کس را بخواهد هدایت می کند)؛ «فَاِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاء».

اکنون با توجه به این آیات، این سوال مطرح می گردد که: چرا خداوند برخی را از هدایتش محروم ساخته است؟ آیا این گونه هدایتِ تبعیض آمیز، حکیمانه و عادلانه است؟

هدایت تکوینی و هدایت تشریعی

قبل از پرداختن به اصل پاسخ، باید توجّه داشت که منظور از «هدایت»، دو نوع از هدایت می باشد:

الف) هدایت تکوینی: این هدایت به این معناست که خداوند هر موجودی را به گونه ای آفریده که به طور غریزی می تواند به سوی کمال مطلوب خود حرکت کند؛ حیوانات می دانند چگونه تغذیه کنند، چگونه لانه بسازند، تولید مثل کنند، و فرزندان خود را پرورش دهند و یا از فرزند خود نگهداری نمایند و... .(۱) همه اینها نشان می دهد که دست هدایت نیرومندی پشت سر همه موجودات عالم است.(۲)

این نوع هدایت شامل همه موجودات می گردد، اما باید توجه داشت که این گونه از هدایت به این معنا که خداوند دست بندگانش را بگیرد و آنها را تا رسیدن به ساحل نجات، در پناه حفظ و حمایت خود قرار دهد، هرگز بی قید و شرط نیست. اضلال یا گمراه سازی به عنوان نقطه مقابل هدایت نیز چنین وضعیتی دارد و چنانچه در ادامه توضیح خواهم داد، این قیود و شرایط – هم برای هدایت و هم برای گمراهی - در قرآن بیان شده است.(۳)

لازم به ذکر است که این نوع هدایت نیز خود بر دو قسم است: گاهی ناآگاهانه می باشد همان گونه که حیوان بدون نیاز به تفکّر به سوی غذا جذب می شود که منشأ این نوع کشش ها را «غریزه» می نامند؛ امّا گاهی نیز به صورت آگاهانه است یعنی این جاذبه و میل درونی در عقل و اندیشه اثر می گذارد و او را وادار به انتخاب می کند که منشأ این قسم را «فطرت» می گویند.(۴) بنابراین هدایت تکوینی در انسان، با «فطرت» است که همه انسان ها از آن بهره مند می باشند؛ در این گونه از هدایت تبعیضی صورت نگرفته است و همه ی افراد – با شرایطی که خواهیم گفت – از آن بهره مند می باشند.

ب) هدایت تشریعی: هدایت انسان به وسیله ارسال پیامبران الهی و نزول کتب آسمانی و تشریع قوانین از این قسم هدایت است. قرآن کریم درباره هدایت تشریعی در آیه ۷۳ سوره انبیاء می فرماید: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»؛ (و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کردند).

این نوع از هدایت نیز که به معنای ارائه طریق است، بدون هیچ قید و شرطی جنبه عمومی و همگانی دارد،(۵) اما گروهی در برابر آن مقاومت می کنند؛ برخی از افراد با ارتکاب گناه و معصیت خود را از آن محروم می سازند و به ضلالت و گمراهی می افتند.

عوامل مؤثر در هدایت یا گمراهی انسان
به طور کلّی می توان از «هدایت الهی» به لطف و «توفیق الهی» نیز تعبیر کرد که شامل حال بندگان خالص می شود. این افراد هر روز استعداد و شایستگی خود را برای پذیرش توفیق الهی در اثر عمل به دستورات و تعالیم آسمانی بیشتر می‏ کنند و از آن سهم بیشتری می برند.(۶) از گمراهی و ضلالت نیز می توان به «سلب توفیق» تعبیر نمود؛ گمراهی نتیجه اعمال خود انسان و به خاطر از دست رفتن شایستگی ایشان برای هدایت است.

عوامل محرومیّت و برخورداری از هدایت الهی را خود انسان فراهم می نماید که برخی از آن عوامل عبارتند از:

۱. معصیت و نافرمانی: در آیه ۳۶ سوره احزاب گناه و نافرمانی موجب سلب توفیقِ هدایت معرّفی شده است. (هر کس خدا و رسولش را نافرمانی کند به ضلالتی آشکار گمراه شده است)؛ «مَن یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسولَهُ فَقَدْ ضلَّ ضلَلاً مُّبِیناً».

۲. کفر و انکار حقّ: در آیه ۲۶۴ سوره بقره، انکار حقایق دینی و کفر به خداوند نیز از عوامل مؤثر بر گمراهی معرّفی شده است. بنابراین، (خداوند کافران را هدایت نمی کند)؛ «وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ».

۳. ظلم و ستم: ظلم و خروج از عدالت نیز در آیه ۲۵۸ سوره بقره، عامل محرومیّت از توفیق هدایت بیان شده است. بنابراین، (خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند)؛ «وَ اللَّهُ لا یهْدِی الْقَوْمَ الظالِمِینَ».

۴. بی احتیاطی در شبهات: بی احتیاطی و قدم نهادن در مسیری که محلّ شبهه و تردید است نیز از اسباب گمراهی و ضلالت است. امام علی(علیه السلام) در نامه ای که به فرزندش امام مجتبی(علیه السلام) نوشتند در این باره فرمودند: «ودَعِ القَوْل فِیما لا تَعْرِفُ، والخِطابَ فِیما لم تُکَلَّف، وأمْسِکْ عن طَریق إذا خِفْتَ ضَلالَتَه، فإنَّ الکَفَّ عنْد حَیْرَة الضَّلالَ خَیْرٌ من رُکُوب الأهْوال‏»(۷)؛ (در مورد آنچه نمی دانی سخن مگو. در آنچه موظّف نیستی کسی را مخاطب نساز، و در راهی که ترس گمراهی در آن داری قدم مگذار. چه اینکه خودداری به هنگام بیم از گمراهی، بهتر از آن است که انسان خود را در مسیرهای خطرناک بیفکند).

۵. نفاق و هم صدایی با منافقین: امام علی(علیه السلام) درباره منافقین می فرماید: «أُحَذِّرُکُمْ أَهْلَ النِّفَاقِ فَإِنَّهُمُ الضَّالُّونَ الْمُضِلُّونَ وَ الزَّالُّونَ الْمُزِلُّونَ یَتَلَوَّنُونَ أَلْوَاناً وَ یَفْتَنُّونَ افْتِنَاناً وَ یَعْمِدُونَکُمْ بِکُلِّ عِمَادٍ وَ یَرْصُدُونَکُمْ بِکُلِّ مِرْصَادٍ قُلُوبُهُمْ دَوِیَّةٌ وَ صِفَاحُهُمْ نَقِیَّةٌ یَمْشُونَ الْخَفَاءَ وَ یَدِبُّونَ الضَّرَاء»(۸)؛ (شما را از منافقان بر حذر می دارم. منافقین گمراه و گمراه کننده اند. خطا کار و به خطاکاری تشویق کننده اند. به رنگ های گوناگون بیرون می آیند و به قیافه ها و زبان های متعدّد خودنمایی می کنند. از هر وسیله ای برای فریفتن و درهم شکستن شما استفاده می کنند و در هر کمین گاهی به کمین شما می نشینند. قلب های شان بیمار و ظاهرشان آراسته است. در پنهانی راه می روند و از بی راهه ها حرکت می کنند).

۶. معصیت هایی چون کفر، دروغ و اسراف: در قرآن و در لابه لای سوره های آن به آیاتی برمی خوریم که بر نقش معاصی و گناهانی چون کفر، دروغ، اسراف و... در محرومیت آدمی از هدایت الهی و گرفتار شدن به گمراهی دلالت دارند. برای مثال در آیه ۶۷ سوره مائده می خوانیم: «إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ»؛ (خداوند قوم کافر را هدایت نمی کند). نیز در آیه ۳ سوره زمر با این آیه مواجه می شویم که: «اِنَّ اللّهَ لایَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفّارٌ»؛ (خداوند هدایت نمی کند کسی که دروغگو و کفران کننده است). علاوه بر آن در آیه ۲۸ سوره غافر می خوانیم: «اِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ»؛ (خداوند هدایت نمی کند کسی که اسرافکار و بسیار دروغگو است).

۷. توبه و انابه عوامل استحقاق هدایت: در آیه ۲۷ سوره رعد می خوانیم: «ِإنَّ اللّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی اِلَیْهِ مَنْ اَنابَ»؛ (خداوند هر کس را بخواهد گمراه می سازد، و هر کس را که بازگشت به سوی او کند، هدایت می نماید). در اینجا «توبه و انابه» عامل استحقاق هدایت، شمرده شده است.

۸. جهاد و زمینه سازی برای هدایت: در آیه ۶۹ سوره عنکبوت می خوانیم: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»؛ (کسانی که در راه ما جهاد کنند، آنان را به راه های خود هدایت می کنیم). در اینجا «جهاد» و هر نوع تلاش خدا پسندانه در مسیر اراده الهی به عنوان شرط اصلی هدایت ذکر شده است.

برخورداری از هدایت الهی یا پشت کردن به آن؛ تصمیمی ارادی و اختیاری
در جمع بندی این مطالب می توان گفت که هدایت با همه انواعش (تشریعی و تکوینی) از جانب خدا شامل همه موجودات و انسانها می باشد امّا اگر کسی خود بستر رشد و هدایت تکوینی را نابود کند یا در برابر هدایت تشریعی عناد ورزد ضلالت اوابه اختیار خود است. یعنی هدایت چون نور خورشید و باران بر وجود همگان نازل می شود امّا بعضی از انسانها از معرض نور و باران می گریزند.

به تعبیر دیگر، نسبت هدایت یا گمراهی بندگان به خداوند، امری بی ضابطه و ظالمانه نیست. هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی یا از بین بردن زمینه های مساعد است بدون اینکه فرد توسط اراده الهی بر هدایت یا گمراهی اجبار شده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست بلکه هر بنده ای با اعمال خود اختیاری خود که شامل نافرمانی و کفر و نفاق یا با توبه و جهاد و اطاعت فرامین خداوند است، توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند.

چرا اراده مستقیم خداوند به هدایت همه ابناء بشر تعلق نمی گیرد؟
با این وجود ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند مستقیما اراده نمی کند که راه های کمال برای همه ابناء نوع بشر گشوده شود و همه آنها بدون هیچ مقدمه ای هدایت گردند؟

در پاسخ به این سؤال می گوییم: که تحقّق هدف نهایی خداوند از خلقت انسان، یعنی «عبودیّت و رشد در مسیر تکامل معنوی» مبتنی است بر اعطای علم و آگاهی به انسان از سوی خداوند و وجود میدانی برای آزمایش و سنجش او (۹) و این موضوع پیوند وثیقی با مولفه «اختیار انسان» دارد. زیرا تکامل انسانی چیزی نیست که بتوان آن را به اجبار به دست آورد؛ بلکه راه طولانی و درازی است که انسان باید با پای خود آن را طی کند و با اراده و تصمیم و افعال اختیاری خویش طرح آن را بریزد. بنابراین سعادت هر انسانی بسته به این است که با حسن انتخاب و استفاده بهینه از نعمت اختیار، تمام نیروها و استعدادهای مادی و معنوی وجود خود را به طور صحیح پرورش دهد و به اصطلاح به مقام «فعلیت» در آورد. بدیهی است که اگر خداوند بخواهد به نحوی جبری گونه و خارج از حدود اختیار انسان، ایمان و تقوایی اجباری به او بدهد هیچ گونه تفاوتی میان خوب و بد نخواهد بود و این مفاهیم در صورت اجبار ارزش خود را به کلی از دست می دهد.

علت انتساب گمراهی ها به خداوند؟
همان طور که در برخی آیات ذکر شده در ابتدای بحث دیدیم، گاهی گمراهی به خدا نسبت داده شده است؛ این گونه انتساب به چه معناست؟ در پاسخ می گوییم که خداوند این خاصیت گمراه شدن را در اعمال و انتخاب های انسانهای گناهکار نهاده است. (۱۰) وقتی انسان کار زشت و نادرستی را انجام داد تدریجا قبح و زشتی آن کار در نظر او کم می شود و به آن عادت می کند. پس از مدتی که به آن خو گرفت توجیهاتی برای آن می تراشد. کم کم به صورت زیبا و حتی به عنوان یک وظیفه در نظرش جلوه می کند و چه بسیارند افراد جنایتکار و آلوده ای که به راستی به اعمال خود افتخار می کنند و آن را نقطه مثبتی می شمرند. آری این خاصیت را خداوند در تکرار عمل قرار داده که انسان تدریجا به آن خو می گیرد و حس تشخیص او دگرگون می شود بی آنکه مسئولیت انسان از بین برود و یا برای خدا ایراد و نقصی باشد.(۱۱)

بنابراین گمراهی این افراد نتیجه هواپرستی، عناد و لجاجت، غفلت، گناه، نفاق، سرکشی، پیمان شکنی، قتل انبیاء، طعنه در آیین خدا و... است و محروم شدن چنین اشخاصی از نعمت هدایت نه منافاتی با اختیارشان دارد و نه به معنای ظلمی از سوی خداوند در حق آنهاست. زیرا خداوند هیچ دخالت مستقیمی در اینکه چه کسی در کدامین راه صواب یا خطا قدم بگذارد نمی کند. این خود شخص است که با حسن انتخاب یا سوء انتخاب خود زمینه هدایت ها یا گمراهی های بعدی را برای خود فراهم می آورد.

پی نوشت ها:

منبع: آیین رحمت - دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

انواعی از فقر مایه افتخار است، مانند: فقر الی الله، یا فقری که به معنای زندگی ساده و خالی از تشریفات باشد یا فقری که بر اثر انجام وظیفه دامنگیر انسان می شود، مثل وضعیت مسلمانان در شعب ابی طالب. اما آنجا که به معنای تهیدستی باشد مخصوصاً که بر اثر تنبلی و کوتاهی حاصل شود سبب ذلّت و خواری و آلودگی به انواع گناهان است و در متون اسلامی از آن نکوهش شده است، مانند سخن امام علی(ع): «کسی که فقیر می شود به چهار عیب بزرگ مبتلا می گردد: ضعف در یقین، نقصان در عقل، کمبود در دین و کمی حیا».

گرچه در روایات متعددی از فقر ستایش شده، مانند حدیث معروف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله): «اَلْفَقْرُ فَخْری وَ بِهِ أفْتَخِرُ» و روایت امام صادق(علیه السلام): خداوند به حضرت موسی(علیه السلام) فرمود: «إذا رَأَیْتَ الفَقْرَ مُقبِلا فَقُلْ مَرْحباً بِشِعارِ الصّالِحینَ وَ اِذا رَأَیْتَ الْغِنی مُقْبِلا فَقُلْ: ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ»(۱)؛ (هنگامی که دیدید فقر روی آورده بگو ای علامت صالحین خوش آمدی و هنگامی که ببینی غنا روی آورده بگو لابد گناهی از من سر زده که مجازاتش به سرعت فرا رسیده) و روایات دیگری مانند آن.
ولی روشن است که فقر به معنای تهیدستی مخصوصاً در آنجا که بر اثر تنبلی و کوتاهی و ضعف مدیریت حاصل شود نه مایه افتخار است و نه شعار صالحان، بلکه سبب ذلّت و خواری و آلودگی به انواع گناهان است. مایه افتخار، فقر الی الله است، چرا که عالم همه نیازمندند و خداوند بی نیاز: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ إِلَی اللهِ وَ اللهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»(۲) و این شبیه همان چیزی است که در حدیث امیرمؤمنان(علیه السلام) آمده است که عرضه می داشت: «کَفی بی عِزّاً أنْ أکُونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفی بی فَخْراً أنْ تَکُونَ لی رَبّاً».(۳) یا اینکه منظور از فقر، زندگی ساده و خالی از تشریفات و تکلّفات است در برابر ثروتی که موجب مستی و غرور و تشریفات و تجمّلات می شود.
تعبیر به «شعار صالحین» از فقر و تعبیر به «مجازات زودرس» از غنا، گواه روشنی بر این معناست، زیرا شعار صالحان به یقین چیزی است که موجب صلاح و فلاح باشد، مانند زهد و ساده زیستی و عقوبت گناه، مربوط به چیزی است که گناه آلود باشد. این احتمال نیز وجود دارد که قسمتی از این روایات که در آن مدح فقر آمده، اشاره به فقر تحمیلی باشد که بر اثر انجام وظیفه دامنگیر انسان می شود، مثلا در آغاز اسلام گروه عظیمی از مسلمانان مجبور به مهاجرت از مکّه به مدینه شدند و هرگز نتوانستند امکانات خویش را در مکّه، به مدینه منتقل کنند و طبعاً در آنجا گرفتار فقر شدیدی شدند و یا مسلمانانی که در شعب ابی طالب در محاصره اقتصادی دشمن قرار گرفتند واقعاً فقیر شدند فقری که بر اثر ایمان به خدا و اطاعت فرمان او از سوی دشمن به آنها تحمیل شد و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به آنها دلداری می داد که این فقر مایه افتخار است و شعار صالحان.
همچنین در دورانهای بعد، جمع زیادی از خاصّان اهل بیت(علیهم السلام) به مضمون مثل معروف «اَلْبَلاءُ لِلْوِلاءِ» گرفتار چنین فقر تحمیلی می شدند و این امر تا عصر و زمان ما ادامه دارد. چنین فقری نه تنها عیب نیست، بلکه افتخار است؛ عیب آن است که انسان برای دنیا دست از انجام وظیفه بردارد و تسلیم دشمن شود. حدیث شریف «مَنْ أَحَبَّنا أهْلَ الْبَیْتِ فَلْیُعدَّ لِلْفَقْرِ جِلْباباً»(۴)؛ (هر کس ما اهل بیت را دوست بدارد باید چادر فقر را آماده کند) نیز اشاره به این مطلب دارد. بنابراین فقر بی دلیل که ناشی از تنبلی و فرار از کار یا سوء مدیریت حاصل شود هرگز مطلوب انسان نیست.
کلام امام(علیه السلام) در خطبه ۲۲۵ نهج البلاغه، به خوبی نشان می دهد که یک سلسله رذائل اخلاقی از فقر به معنای تهیدستی نشأت می گیرد، تواضع در برابر اشرار و ستایش کسانی که شایسته ستایش نیستند و نکوهش کسانی که در خور نکوهش نیستند از جمله رذائل اخلاقی است که از فقر به معنای تهیدستی نشأت می گیرد. جمله «لا تَبْذُلْ جاهی بِالاقْتارِ» دلیل بر این است که فقر فردی، آبروی انسان و فقر اجتماعی آبروی جامعه را می برد و این هرگز با عزّت ناشی از ایمان سازگار نیست: «وَ للهِِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لایَعْلَمُونَ».(۵)
در حدیثی از امیرمؤمنان می خوانیم که فقر سرچشمه عیوب بزرگی است، فرمود: «یا بُنَیَّ الْفَقیرُ حَقیرُ لایُسْمَعُ کَلامُهُ وَ لایُعْرَفُ مَقامُهُ لَوْ کانَ الْفَقیرُ صادِقاً یُسَمُّونَهُ کاذِباً وَلَوْ کانَ زاهِداً یُسَمُّونَهُ جاهِلا»؛ (فرزندم فقیر حقیر است کسی گوش به سخنش فرا نمی دهد و برای مقامش ارزشی قائل نیستند؛ اگر فقیر صادق باشد او را دروغگو می نامند و اگر زهد پیشه کند جاهلش می نامند). سپس افزود: «یا بُنَیَّ مَنِ ابْتَلی بِالْفَقرِ ابْتَلی بِأَرْبَعِ خِصال بِالضَّعْفِ فی یَقینِهِ وَ النُّقْصانِ فی عَقلِهِ وَ الرِّقَّةِ فی دینِهِ وَ قِلَّةِ الْحَیاءِ فی وَجْهِهِ فَنَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الْفَقْرِ»(۶)؛ (فرزندم کسی که به فقر مبتلا شود به چهار خصلت و عیب بزرگ مبتلا می گردد ضعف در یقین، نقصان در عقل، کمبود در دین و کمی حیا، بنابراین به خدا پناه می بریم از فقر).

امروز با چشم خود می بینیم که فقر سرچشمه مفاسد بی شماری؛ مانند ابتلا به مواد مخدّر، فحشا، خیانت، سرقت، خدمت به اجانب و مانند آن می شود به همین دلیل در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «غِنًی یَحْجُزُکَ عَنِ الظُّلمِ خَیرٌ مِنْ فَقْر یَحْمِلُکَ عَلَی الاْثمِ»(۷)؛ (غنایی که تو را از ظلم باز دارد بهتر از فقری است که تو را به گناه وا دارد).

به همین دلیل در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فقر مایه روسیاهی در دو جهان: «اَلْفَقْرُ سَوادُ الْوَجهِ فِی الدّارَینِ»(۸) و در حدیث دیگری از همان حضرت فقر در سر حدّ کفر: «کادَ الْفَقْرُ أنْ یَکُونَ کُفراً»(۹) شمرده شده است.
بدیهی است اگر فقر جامعه ای را فرا گیرد عیوب و نقایصی که به آن اشاره شده به صورت خطرناک تری آشکار می شود و امروز می بینیم بعضی از جوامع فقیر مسلمانان، چنان در چنگال بیگانگان و دشمنان اسلام گرفتار شده اند که انسان شدیداً بر آنها تأسّف می خورد. این بحث را با سخنی از امام سجاد(علیه السلام) در یکی از دعاهای پرمعنایش پایان می دهیم؛ عرضه می دارد: «أللّهُمَّ إنّی أسئَلُکَ خَیْرَ الْمَعیشَةِ مَعیشَةً أقْوی بِها عَلی طاعَتِکَ وَ أبْلُغُ بِها جَمیعَ حاجاتی وَ أَتَوَسَّلُ بِها إِلَیکَ فی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فی الآخِرَةِ مِنْ غَیْرِ أنْ تَتْرُفَنی فیها فَأطْغی أوْ تَقْتُرَها عَلیّ فَأَشْقی»(۱۰)؛ (خداوندا من از تو معیشت و زندگی خوبی تقاضا می کنم معیشتی که با آن قدرت بر اطاعتت داشته باشم و به تمام نیازهایم برسم، به وسیله آن در دنیا و آخرت به تو نزدیک شوم، بی آنکه ثروت غرورآفرین و مست کننده ای به من دهی که سر به طغیان بردارم یا چنان بر من تنگ گیری که بدبخت شوم).(۱۱)

پی نوشت ها:

منبع: آیین رحمت - دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی