سيره قرآنى امام حسين(ع)

امتیاز بدهید
(2 امتیاز)

سيره قرآنى امام حسين(ع)

اشاره :

امام حسين(ع) گوهر تابناك و چراغ درخشانى است كه هماره بر تارك تاريخ درخشيده و خواهد درخشيد. طالبان هدايت و انسان‏هاى خسته از ظلم و تبعيض و ذلت و ستيزه، نامردمى و ناجوانمردى را به حق رهنمون ساخته و بيدار نموده است.

عنصر جاودانه ‏اى كه به يقين رمز ماندگاريش را در الهى بودنش بايد جُست. سيره‏ى ارجمندش را در قرآن بايد نگريست تا به حقيقتش يا شمه ‏اى از حقيقتش دست يافت.

امام حسين(ع) نه تنها شاگرد مكتب قرآن كه عِدْل و شريك قرآن است از اين‏روست كه در فرازى از زيارتنامه‏ ى شريفش مى ‏خوانيم: «السَّلامُ عَلَيكَ يا شريكَ القُران؛(1) سلام بر تو اى شريك قرآن» و در حديث «ثقلين» نيز همدوشى امام به عنوان قرآن ناطق و قرآن به عنوان امام صامت گرديده است.

رسولُ اللَّه(ص) فرمودند: «انى تاركٌ فيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كتابَ اللَّه و عترَتى اهلَ بَيْتى فَأِنَّهُمَا لَنْ يَفتَرِقا حتَّى‏ يَردِا عَلَىّ الحوض» (2) حال كه ائمه (ع) بطور عام و امام حسين (ع) به طور خاص چنين نسبت و خويشاوندى محكمى با قرآن دارند بايد تفسير قرآن را در آنان جُست كه در «وجود آنها كرامت‏ ها و فضيلت‏ هاى قرآن و گنج‏هاى الهى نهفته است.» «فيِهْم كوائِمُ القرآن و هُمْ كُنوُز الرَّحمان» (3) در اين نوشتار بر آنيم كه فرازهايى از آيات نورانى قرآن را در سيره‏ ى علمى و عملى آن امام همام جستجو كنيم و آيات اين كتاب صامت را با نور وجود اين پرتو درخشنده به نطق آوريم.

اگر چه ما را هرگز ياراى آن نيست كه عمق شخصيت آن درياى علم و معرفت و اخلاق و معنويت را بپيمايد ولى از باب عرض ارادات به پيشگاه آن شفيع روز محشر چند جمله‏ اى را به تحرير در مى ‏آوريم.

 

1. انس با قرآن‏ :

انس آدمى با هر چيز ريشه در ارج و اهميتى دارد كه انسان براى آن چيز قائل است ره‏پويان راه يقين و سالكان وادى علم و معرفت از آن‏جا كه محبوبترين محبوب را ذات اقدس خداوند مى ‏دانند و فقط دل در گرو او دارند، كتاب او را كه پرتوى از ذات او و واسطه سخن خداوند با بندگان است - پر منزلت و تنها طريق هدايت مى ‏دانند از اين‏رو با آن انس ويژه ‏اى داشته و قلب و جان و اعمال خويش را با آن گوهر حياتبخش خدايى مى ‏كنند.

قرآن كريم به لزوم اين انس اشاره كرده است. از مؤمنان مى‏ خواهد با تلاوت آيات آن، اولين مرحله ‏ى انس را بپيمايند. «فَاقْرَءُواْ مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان؛ (4) هر آنچه برايتان امكان دارد قرآن بخوانيد.»

در آيه ‏ى ديگر آنان‏كه در قرآن انديشه نمى ‏كنند مورد نكوهش قرار داده، مى ‏فرمايد:

«أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى‏ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛(5) آيا به آيات قرآن نمى‏ انديشند؟ يا بر دلهايشان قفل‏ هايى نهاده شده است؟»

امام حسين (ع) انس ويژه‏ اى با قرآن داشت چون منزلتى بزرگ براى آن قائل بود. نمونه ‏اى از اين منزلت را مى ‏توان در حكايت زير مشاهده كرد :

«عبدالرحمان» به فرزند امام حسين (ع) «الحمدللَّه رب العالمين» را آموخت ، وقتى كه آن را بر پدر خواند ، حضرت هزار دينار را به او بخشيد و دهان او را پر از طلا كرد. از آن حضرت دليل آن سؤال شد. حضرت پاسخ دادند : «چگونه مى ‏توان كار او را [تعليم قرآن] با اين پاداش مقايسه كرد؟!» (6)

انس امام حسين با قرآن را مى ‏توان در تمام زواياى زندگيش ملاحظه كرد، نصايح و مواعظش، سيره‏ى علمى و عملى ‏اش و حماسه خونينش همه و همه در قرآن و الهام گرفته از آن بود. بنابراين كوته ‏بينانى كه شخصيت حماسى و قيام مردانه ‏اش را زير سؤال مى ‏برند و گاه بر چسب خشونت ‏طلبى، عدم توجه به مصالح، بى ‏سياستى، انتقام‏ جويى و... را به آن حضرت نسبت مى‏ دهند اگر ريشه ‏هاى قرآنى عمل آن بزرگوار را بدانند و واقعاً در پى حق و يقين باشند نه بهانه ‏جويى، به حقيقت رهنمون خواهند شد.

آرى، اهل‏بيت و بويژه امام حسين(ع) فرزندان پيامبر و شاگرد مكتب قرآنند پس چگونه گفتار و مواعظشان متكى به قرآن نباشد حركت و قيام حسينى از همان آغاز بر مبناى قرآن همراه بود. نه تنها ريشه‏ هاى اين حماسه را مى ‏توان با قرآن بدست آورد بلكه امام(ع) خود با استناد به آيات قرآن حركت خود را الهام گرفته از آن مى ‏دانست كه نمونه‏هايى از آن را ذكر مى ‏كنيم.

الف) در نخستين برخورد با والى مدينه، خود و اهل‏بيت را معدن رسالت و... معرفى مى ‏كند و مى ‏فرمايد:

«در حالى ‏كه يزيد مردى فاسق و شرابخوار و ... است پس چگونه امام را شايسته است كه با او بيعت كند.» (7)

ب) هنگامى كه مروان اصرار مى ‏كند كه والى مدينه از امام حسين (ع) بيعت بگيرد امام (ع) او را پليد و خود را با استناد به قرآن «مُطهّر» بيان مى ‏دارد :

«اِلَيك عَنّى، أَنا مِنْ بَيْتِ الطَّهارةِ الّذين أنْزلَ اللَّهُ فيهم عَلى‏ نَبيّه : «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» (8)

ج) آنگاه كه با كاروان خود از مدينه بيرون آمد اين آيه را تلاوت فرمود :

«رَبِ‏ّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِين» (9) و اين همان دعايى است كه حضرت موسى (ع) به هنگام خروجش با بنى ‏اسرائيل آن را بر زبان جارى ساخت.

د) آنگاه كه به مكه رسيد اين آيه را تلاوت نمود : «وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَى‏ رَبِّى أَن يَهْدِيَنِى سَوَاءَ السَّبِيل» (10) به اين ترتيب هجرت خود را به هجرت موسى‏ كه هر دو در جهت كوبيدن بيداد و ظلم بود تشبيه مى ‏كند.

ه) پس از ورود به مكه نامه ‏اى براى سران قبايل بصره نوشت و آنان را به كتاب خدا دعوت كرد :

«وَ اَنا ادعوكم اِلى‏ كتابِ اللَّه و سُنة نبيّهِ» (11)

و) وقتى كه عصر پنج‏شنبه نهم محرّم عمر بن سعد فرمان حمله داد و لشكر به حركت در آمد از برادرش اباالفضل (ع) درخواست مى ‏كند كه يك شب از امويان مهلت بگيريد تا در آن شب فقط دعا ، نماز ، تلاوت قرآن ، استغفار و راز و نياز با خدا داشته باشد :

«فَهُوَ يَعْلَمُ أنّى كُنتُ قَدْ اُحِبُّ الصَّلوة و تلاوة كتابِهِ و كثرة الدَّعاء و الاستغفار» و خداوند مى ‏داند كه من نماز براى خدا و تلاوت قرآن و بسيارى دعا و استغفار را دوست مى ‏داشتم» امام آن شب به خيمه باز مى ‏گردد و تمام شب را چنين مى ‏كند. (12)

اُنس امام با قرآن به دوران حيات جسمى محدود نمى‏ شود بلكه بعد از شهادت نيز ادامه دارد : «منهال بن عمرو» گويد ، چون سر مطهّر امام (ع) را به دمشق آورده بر نى حمل مى ‏كردند ، من پيش روى او بودم.

شخصى سوره ‏ى كهف را مى‏ خواند تا رسيد به آيه‏ ى شريفه‏ ى : «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كَانُواْ مِنْ ءَايَتِنَا عَجَبًا» (13)

آيا پنداشتى كه داستان اصحاب كهف و رقيم از آيات شگفت ماست؟! ؛ به خدا سوگند ناگاه آن سر مطهر به سخن آمد و با زبان فصيح فرمود : شگفت ‏تر از اصحاب كهف ، واقعه ‏ى شهادت و بردن من بر نى است. (14)

«سلمة بن كهيل» گويد : سر مطهّر را ديدم كه بر نى اين آيه را مى‏ خواند : «فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيم» (15)

خداوند شما را از شر ايشان نگه خواهد داشت و او شنواى داناست. (16)

 

2. اخلاص و رضايت الهى‏ :

اكسير حيات ‏بخش ى كه به كارها و افكار رنگ جاودانگى مى ‏بخشد اخلاص و انجام عمل براى رضاى الهى است خداوند در قرآن از بندگان مؤمن خويش خواسته است كه كارها را فقط براى رضاى او انجام دهند.

«صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَة؛ (17) رنگ الهى بگيريد و چه چيز از رنگ الهى نيكوتر است.»

و در آيه ‏ى ديگر خداوند به پيامبر مى ‏فرمايد: «أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثْنَى‏ وَ فُرَدَى ؛ دو دو به تنهايى براى خدا به پا خيزيد.»

قرآن در ستايش طبقه‏ اى از مجاهدان راه حق و تشويق آن‏ها مى ‏فرمايد :

«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة ؛ (18) در حقيقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاى] اينكه بهشت براى آنان باشد خريده است.»

چنان‏كه ملاحظه مى ‏شود خداوند در اين آيه بهشت را بهاى جان و مال مؤمنان جهادگر مى‏ شمارد اما در آيه ‏اى ديگر در ستايش تعدادى از انسان‏هاى بلند پرواز مى‏ فرمايد : «وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه» (19) در اين آيه آنانكه جانشان را با عشق به خدا مى‏ فروشند هدفشان در بهشت فقط رضاى الهى است. (20)

امام حسين (ع) هدف اصلى سفر به كربلا را تحصيل رضاى الهى مى ‏داند از اين ‏رو در آغاز سفر و كنار قبر جدّ بزرگوارش (ص) از خداوند مى ‏خواهد كه او را به اين همه موفق بدارد و راهى در پيش رويش بگذارد كه رضاى او و رضاى رسولش در آن است. (21) و اين معنا در خطابه ‏هاى ديگر آن بزرگوار نيز كاملاً مشهود است. (22)

 

3. اخلاق كريمانه :

سخاوت ، عفو و گذشت، احسان گرى و دستگيرى بينوايان نمودهايى از اخلاق كريمانه‏ اى است كه در جاى جاى قرآن مى ‏توان آنها را جست و امام حسين ، شاگرد مكتب قرآن تجسم عينى اين صفات و اوصاف ديگر قرآنى است و ما در اين‏جا به عنوان نمونه به ذكر پاره ‏اى از آن‏ها مى‏ پردازيم.

 

3-1 گذشت‏ :

گذشت عالى ‏ترين كرامت انسانى است به ويژه آنكه آدمى قدرت بر انتقام نيز داشته باشد آموزه ‏هاى قرآنى نه تنها به عفو در مقابل بدى تأكيد دارند بلكه در سطحى بالاتر توصيه مى ‏كنند كه جواب را با خوبى پاسخ دهيد :

«وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى‏؛ (23) گذشت كردن شما به تقوى‏ نزديك‏تر است.»

«وَ لَا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَن؛ (24) و نيكى با بدى يكسان نيست [بدى را] به آنچه بهتر است دفع كن.»

«عصام بن المصطلق» گويد : وارد مدينه شدم ، حسين بن على (ع) را مشاهده نموده و خوش‏نامى و مقام و منزلتش مرا به شگفت آورد به گونه ‏اى كه حسدى كه در سينه نسبت به پدرش داشتم مرا به شدت برانگيخت به او گفتم : تو پسر ابوتراب هستى ؟

ايشان فرمود : آرى. شروع كردم به شتم و سب او و پدرش ، حسين(ع) نگاهى رئوفانه به من كرد و فرمود :

«اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم. بسم اللَّه الرحمن الرحيم * خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِين»

آنگاه فرمود : آرام باش و براى من و خودت از خداوند طلب مغفرت كن اگر از ما يارى مى ‏خواستى ما تو را كمك مى‏ كرديم و اگر طالب حمايت بودى ، تو را پشتيبانى مى‏ نموديم و اگر هدايت و ارشاد طلب مى ‏كردى تو را رهنمون مى ‏شديم ...

عصّام مى ‏گويد آثار ندامت و پشيمانى در چهره ‏ام نقش بست.

آنگاه امام فرمود : سرزنشى بر تو نيست خداوند تو را مى ‏بخشايد كه مهربان‏ترين مهربانان است.

آيا تو اهل شامى ؟ گفتم : بلى ، گفت : خداوند ما و تو را زنده نگه دارد ، هر حاجت و نيازى داشتى با ما در ميان بگذار ، اميدوارم كه به خواست خدا هرچه مى ‏خواهى به بهترين وجهى آن را بيابى.

عصّام گويد : زمين با تمام وسعتش بر من تنگ شد. دوست داشتم كه مرا در خود فرو برد. در همان لحظه ناگهان فكر كردم كه در سرتاسر زمين محبوبتر از او و پدرش نزد من هيچ كس وجود ندارد.» (25)

 

3-2 تواضع و فروتنى‏ :

تواضع صفت ارزشمند مردان الهى است و آنان كه پيشواى مردمند و الگوى آنان، وجود اين صفت در آنان لازم تر است. تواضع در مقابل بندگان خوب و انسان‏ هاى ستم‏ كشيده نوعى جوانمردى، صبر و شجاعت، اما در مقابل مستكبران و كافران نشانه ‏ى ذلت است. قرآن‏ كريم از يك سو به نكوهش تكبر مى ‏پردازد:

«وَ لَا تَمْشِ فِى الْأَرْضِ مَرَحًا؛ (26) در روى زمين با تكبّر راه مرو» ؛ «فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِين؛ (27) بد جايگاهى است جايگاه متكبران» و از سوى ديگر لزوم تواضع را گوشزد مى ‏كند «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا؛ (28) بندگان خداى رحمان كسانى ‏اند كه در روى زمين به نرمى [و بدون تكبّر] گام بر مى‏ دارند» ؛ «وَ اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِين» (29) امام حسين(ع) نيز صاحب اين سيره ‏ى ارزشمند قرآنى بود.

«مسعده» گويد: گذر امام‏ حسين(ع) به فقيرانى افتاد كه گليم خود را پهن كرده و خود را بر آن افكنده بودند (و غذا مى ‏خوردند) و حضرت را دعوت نمودند، حضرت(ع) به زانو، نشست و با آنان هم خوراك شد. سپس اين آيه فوق را تلاوت نمود آن‏گاه فقرا را به منزل خويش دعوت نمود. پس برخاستند و همراه حضرت(ع) به منزل او آمدند. حضرت(ع) به كنيز خود فرمود: «آنچه را ذخيره مى ‏كردى بيرون بياور.» (30)

 

3-3. سخاوت‏ :

«جود و سخاوت» از فضايل مهم اخلاقى است، هر اندازه «بُخل» نشانه‏ ى پستى و حقارت و ضعف ايمان و فقدان شخصيت است «جود و سخاوت» نشانه‏ ى ايمان و شخصيت والاى انسانى است. در آيات قرآن هر چند واژه ‏ى «جود» و «سخاوت» به كار نرفته اما تعبيراتى ديده مى ‏شود كه بر اين دو مفهوم منطبق است، انفاق اموال در راه خدا، ايثار اموال و جان‏ ها، انفاق از آنچه خود به آن نيازمنديم يا آن را دوست داريم، و... از جمله تعبيرات قرآن براى توصيف سخاوت است كه اكنون به چند مورد آن اشاره مى ‏كنيم:

«يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُواْ وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى‏ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَة...؛(31) [انصار]... هر كس را كه به سوى آنان كوچ كرد. دوست دارند و نسبت به آن‏چه به ايشان داده شده در دلهايشان حسد نمى ‏يابند، هر چند در خودشان احتياجى، [مبرم ]باشد.»

«وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى‏ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا ؛ (32) و غذاى (خود) را با اين كه به آن، علاقه (و نياز) دارند به مسكين و يتيم و اسير مى ‏دهند (و مى ‏گويند) ما شما را به خاطر خدا اطعام مى ‏كنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى ‏خواهيم.»

امام حسين(ع) اسوه ‏ى سخاوت بود. روايت شده كه «ابوهشام قناد» از بصره براى حسين(ع) كالا مى ‏آورد و آن حضرت از جاى برنخاسته همه را به مردم مى‏ بخشيد.(33)

«ابن عساكر» روايت كرده است: گدايى، ميان كوچه‏ هاى مدينه قدم برمى داشت و گدايى مى ‏كرد تا به در خانه‏ ى حسين(ع) رسيد در را كوبيد و اين چنين سرود «نااميد بر مى ‏گردد امروز آن كسى كه به تو اميدوار باشد و حلقه‏ ى درخانه تو را حركت دهد. تو صاحب جود و معدن بخششى و پدرت كشنده ‏ى فاسقان بود.»

حسين(ع) مشغول نماز بود. نماز را به زودى به جاى آورد و بيرون آمده و در سيماى اعرابى اثر تنگدستى را مشاهده كرد. برگشت و قنبر را صدا زد. قنبر جواب داد (لبيّك يابن رسول‏ اللَّه) فرمود: از پول مخارج ما چه قدر مانده است. عرض كرد دويست درهم كه فرمودى در بين اهل بيت تقسيم كنم. فرمود: آن را بياور، كسى آمده كه از آن‏ها به اين پول سزاوارتر است ... اعرابى پول‏ ها را گرفت و رفت در حالى كه مى ‏گفت: «اللَّهُ اَعْلم حَيْثُ يجعل رسالَتَه ُ؛ (34) خداوند داناتر است به اينكه رسالت خويش را نزد چه كسى قرار دهد.»

 

3-4. احسان‏ گرى‏ :

«أنس» گويد نزد امام حسين(ع) نشسته بودم در اين هنگام يكى از كنيزان آن حضرت وارد شد و با دسته ‏ى ريحانى كه به آن حضرت هديه كرد سلام و تحيّت گفت، حضرت نيز به او فرمود: تو در راه خدا و براى خدا آزادى.

أنس مى ‏گويد: من به آن حضرت عرض كردم: اين كنيز با چند شاخه‏ ى ريحان كه اهميتى ندارد به شما تحيّت گفت، حال شما او را آزاد مى ‏كنيد؟ حضرت فرمود: حق‏ تعالى ما را چنين تربيت كرده و فرموده است:

«وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا؛ (35) و چون به شما درود گفته شد شما به [صورتى‏] بهتر از آن درود گوييد يا همان را [در پاسخ‏] بر گردانيد.»

 

4. امر به معروف و نهى از منكر :

امر به معروف و نهى از منكر محور تحقق يافتن حكميت ارزشها و محو پليدي ها است بناى رفيع جامعه‏ ى اسلامى بر ستون مستحكم امر به معروف و نهى از منكر گذاشته شده و امت مسلمان بهترين امتى هستند كه براى امر به معروف و نهى از منكر برانگيخته شدند.

امام حسين(ع) مصداق اين آيه بود: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَكَ هُمُ الْمُفْلِحُون ؛ (36) بايد از ميان شما گروهى به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند و آنان همان رستگارانند.»

آن بزرگوار هدف قيام خود را اصلاح‏ طلبى و امر به معروف و نهى از منكر معرفى كرد از اولين مراحل امر به معروف كه همان اندرز و نصيحت است آغاز كرد و بارها و بارها يزيديان را پند داد (37) و تا آخرين مرحله كه گذشتن از جان خويش است در راه احياى اين عنصر مهم كوشا بود. آن حضرت در اين ‏باره چنين مى‏ فرمايد: «اِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الأِصلاح فى أَمّةِ جَدّى محمد(ص) اُريدُ أَن آمُرَ بِالمَعروف وَانهى عنِ المُنكر...؛ من براى اصلاح در امت جدّم محمد(ص) قيام كردم و امر به معروف و نهى از منكر را طالبم...»(38)

 

5. ايثار :

ايثار يكى از جلوه‏ هاى عرفانى قيام امام حسين (ع) و بلكه از زيباترين آنهاست ، جلوه ‏اى كه قرآن كريم بسيار بر آن تأكيد كرده و در نمود هاى مختلف ظاهر گشته است، شهادت در راه خدا و انفاق مال كه آيات بسيارى درباره آن‏ها نازل شده از اين جمله است ؛ اوج ايثار و از خودگذشتگى را در ليلة المبيت كه على(ع) به جاى پيامبر خوابيد مى ‏توان ملاحظه كرد و خداوند مدال «وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّه...» (39) را درباره‏ ى آن بزرگوار نازل كرد.

در سوره ‏ى انسان نيز درخشش ديگرى از اين فداكارى را كه ناظر بر اهل‏بيت است ملاحظه مى ‏كنيم «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى‏ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّه...» (40)

اساس قيام امام ‏حسين(ع) و ياران آن بزرگوار كه برگرفته از مكتب آن حضرت است بر محور از خودگذشتگى است. عدم قبول بيعت امام با امويان و از خود گذشتن براى اثبات حقيقت نمونه‏ ى بارز ايثار آن بزرگوار بود.

دست‏يابى حضرت اباالفضل العباس(ع) به آب و نياشاميدن آن، جان‏فشانى دو تن از ياران امام(ع) در ظهر عاشورا كه جهت اقامه ‏ى نماز تن خود را سپر بلاى آن حضرت ساختند و به شهادت رسيدند، ارادت هايى كه اصحاب آن حضرت در شب عاشورا ابراز كردند و در روز عاشورا تا زنده بودند نگذاشتند كه از بنى ‏هاشم وارد ميدان شود و بنى‏ هاشم نيز تا زنده بودند نگذاشتند امام(ع) وارد ميدان شود و (41)... همه و همه نمونه‏ هايى بى ‏مانند ايثارند كه در قيام امام حسين جلوه ‏گر شد.

«محمدعلى جناح» سياستمدار پاكستانى در اين ‏باره مى ‏گويد: «هيچ نمونه ‏اى از شجاعت بهتر از آن‏كه امام حسين (ع) از لحاظ فداكارى نشان داد در عالم پيدا نمى ‏شود.» (42)

دانشمند اروپايى «موريس دو كبرى» نيز مى ‏نويسد: «امام حسين براى حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگى مقام و مرتبه از جان و مال و فرزند گذشت...» (43)

 

6. توكّل‏ :

يكى ديگر از آموزه ‏هاى ارجمند قرآنى توكل است، كارها را به خدا سپردن و دل از هر چه غير اوست بركندن، به يك مبدأ خبير قادر تكيه كردن و در راه او گام برداشتن است چرا كه قرآن خود فرموده است:

«و مَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه؛(44) هر كس بر خدا توكل كند خدا او را كافى است» : «عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون» (45)

امام‏ حسين(ع) در طول سفر خود به كربلا، خدا را تنها تكيه گاه خود مى ‏داند، در دومين سخنرانى خود در روز عاشورا پس از آن‏كه هر دو سپاه آماده‏ى نبرد شدند خطاب به سربازان عمر سعد فرمود: «سخن مرا بشنويد و عجله نكنيد... پس [در] كارتان با شريكان خود همداستان شويد تا كارتان بر شما مشتبه ننمايد پس درباره من تصميم گرفته مهلتم ندهيد» ؛ «بى‏ ترديد سرور من آن خدايى است كه قرآن را فرو فرستاده و همواره دوستدار شايستگان است.» (46)

 

7. جامع اضداد :

عده ‏اى چنين مى ‏پندارند كه انسان ‏هايى كه اهل عبادت و تهجّد، عرفان و خلوت گزينى ‏اند در صحنه‏ ى اجتماع حضورى مؤثر نداشته و بالعكس انسان‏ هاى حماسى و قاطع، از روحيه لطيفى برخوردار نيستند.

اما انسان قرآنى در عين صلابت و قاطعيت، رؤوف و در عين تهجّد شبانگاهى چون شير در روز، بر دشمنان مى ‏غرّد قرآن رهبانيت را نمى ‏پذيرد و در عين حال قطع ارتباط با خالق را نيز رد مى ‏كند.

از يك‏سو بر جهاد و شهادت، هجرت و امر به معروف و نهى از منكر به عنوان عناصر كليدى شجاعت و حضور مؤثر در جامعه تأكيد مى‏ كند و از ديگر سو مؤمنانى را مى ‏ستايد كه شب ها به نجواى با معبودشان مى ‏پردازند.

قرآن از يك سو نجواى «وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّك» (47) سر مى ‏دهد و از سوى ديگر بانگ «وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِكِينَ كَآفَّة» (48) بر مى ‏آورد و حسين(ع) نيز چنين بود ، آميزه‏ اى از حماسه و دلاورى و شجاعت و عرفان و معنويت ، دعاى عرفه ‏ى امام حسين(ع) سراسر زمزمه‏ هاى عارفانه او با معبود خويش است: «اِلهى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مساوىِ فكيف لايكون مساويه مساوى؛(49) خدايا كسى كه خوبى ‏هايش بدى است چگونه بديهايش بدى نباشد.»

جملات عارفانه ‏ى امام حسين تنها يك روى سكه ‏ى شخصيت است اما روى ديگر شخصيت حماسى و قهرمانى است كه با سلاح خون به ديدار شمشير مى رود و چنين مى ‏سرايد كه :

«اِنْ كانَ دينُ مُحَمَّدٍ لَمْ يَسْتَقِم اِلاَّبِقتلى يا سيوف خذينى؛(50) اگر دين محمد (ص) جز با كشتن من پايدار نمى ‏ماند پس اى شمشيرها مرا دريابيد.»

 

8. جاودانگى‏ :

قرآن كريم كتابى است كه با گذشت زمان رنگ كهنگى بر چهره‏ ى مفاهيم بلندش نمى نشيند و همواره ماندگار و جاودانه است. مردى از امام صادق(ع) سؤال كرد چگونه است كه قرآن با بحث و گفتگو در مورد آن فرسوده نمى ‏شود و همواره شاداب و تازه است؟

حضرت فرمودند: «بدان جهت كه خداوند قرآن را مخصوص عصر و دورانى خاص قرار نداد. همچنانكه آن را به مردم خاصى اختصاص نداده است بلكه قرآن براى همه ‏ى اعصار جديد و نزد هر گروهى تا به قيامت تازه است.» (51)

از آنجا كه سرشت سيره ‏ى گفتارى و رفتارى امام ‏حسين(ع) با آموزه ‏هاى قرآنى عجين گشته است، شخصيت او، قيام او و سيره ‏ى او جاودانه است. حضرت زينب، شير زن كربلا، اين جاودانگى را پيش‏ بينى كرده و خطاب به امام سجاد در دلدارى آن حضرت بعد از واقعه دلخراش عاشورا مى ‏فرمايد:

«... بر فراز آرامگاه پدرت قبله ‏اى ترتيب خواهد داد كه نشانه‏ هايش كهنه نمى ‏گردد و گذشت روزگار آن را از بين نمى ‏برد، هر چه ستمگران براى نابودى آن كوشش كنند، هرگز به خواسته ‏ى خود نائل نمى ‏شوند، پيوسته شكوه و جلال آن رو به افزايش است.» (52)

شيخ «عبدالحسين الاعم» شاعر متعهّد عرب در سوگ شهادت آن حضرت شعرى ناظر به همين معنا دارد كه:

«گرچه جسم مطهّر حسين (ع) در صحراى كربلا مدتى اندك بدون دفن باقى ماند... ليكن قبر او در درون سينه و قلب دوستدارانش تا ابد جاى دارد.» (53)

 

9. حق تلاوت قرآن‏ :

در قرآن، ايمان ‏آورندگان به اين كتاب الهى كسانى معرفى شدند كه حق تلاوت را به جاى آورند:

«الَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلئكَ يُؤْمِنُونَ بِه؛ (54) كسانى كه كتاب آسمانى به آن داديم و آن‏را چنانكه بايد مى ‏خوانند ايشانند كه بدان ايمان دارند...»

امام صادق(ع) درباره ‏ى چگونگى رعايت حق تلاوت قرآن مى ‏فرمايد: «آياتش را روشن و شمرده مى ‏خوانند، سعى مى‏ كنند معنايش را بفهمند، احكام و فرامينش را به كار مى بندند و به وعده ‏هايش اميدوارند و از عذابش مى ‏ترسند... به خدا سوگند كه حق تلاوت قرآن به حفظ آيات و پشت ‏سر هم خواندن حروف و كلمات و تلاوت سوره ‏ها و مطالعه حواشى و هوامش آن نيست...» (55)

امام حسين از كسانى بود كه در گفتار و كردار حق تلاوت قرآن را رعايت كرد از اين‏ رو در قسمتى از زيارت‏نامه ‏اش مى ‏خوانيم: «أشهد أنّكَ...تَلَوتَ الكتاب حَقَّ تِلاوَتِهِ...؛ (56) گواهى مى ‏دهم كه تو حق تلاوت قرآن را ادا نمودى» و نيز آن حضرت خدا را به خاطر فراگيرى معناى قرآن و رسيدن به مقام فقاهت دينى حمد و سپاس مى ‏گويد: «اللهم اِنى اَحْمَدُكَ عَلى‏ ان اَكْرَمْتَنا بِالنَّبُوَّةِ وَعلَّمْتنَا القرآن وفقَّهتَنا فى الدّين» (57)

 

10. حق گويى‏ :

قرآن كريم خود سخن حق است «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِين» (58) ؛ «وَأَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِ‏ّ...» (59)

امام حسين(ع) نيز زندگى و گفتارش بر مبناى حق و راستى بود چرا كه بر مبناى آيه ى تطهير امامان از هر گونه ناحق و پليدى مبرّايند. در بخشى از زيارت آن بزرگوار كه خطاب به ايشان است مى‏ خوانيم: «أَنَّ الحقَّ مَعَكَ و اِلَيْكَ وَ أنتَ أهْلُهُ و مَعْدِنُه؛ (60) همانا حق با تو و به سوى توست و تو اهل حق و معدن آن هستى»

 

11. چند بُعدى بودن‏ :

قرآن كريم كتابى است كه از زواياى مختلف مى ‏توان به آن نگريست هر چند همه ‏ى اين ابعاد در يك جهت و آن هم هدايتگرى است آيةاللَّه جوادى آملى در اين ‏باره چنين مى‏ نويسد:

«آيات قرآن كه خود را هدايتگر مردم مى ‏داند «هدىً للنّاس» (61) طورى تنظيم شده است كه هر كس مى ‏تواند به مقدار سطح فكر خود از خرمن معارف و مآثر آن خوشه ‏اى بر گيرد، هم براى عارفان، حكيمان و ساير انديشوران برنامه‏ ى هدايتى دارد و هم براى توده‏ى مردم و اعراب بيابانگرد... سالار شهيدان، حسين‏ بن على(ع) همانند قرآن در چهره‏ هاى گوناگون براى مردم جهان درخشيد، براى عارفان در چهره ‏ى دعاى عرفه، براى زمامداران حامى قسط و عدل و حامى مستضعفان و محرومان در چهره ‏ى نهضت و قيام عليه طغيانگران امويان، براى پرهيزكارى در چهره‏ ى تارك دنيا و براى ديگران در چهره ‏هاى ديگر...» (62)

 

12. حضور در محضر الهى‏ :

عارف، عالَم را محضر خدا مى ‏داند و او را شاهد و ناظر بر جميع امور مى‏ شمارد.

در قرآن كريم مى ‏خوانيم كه «قُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون ...؛(63) و بگو [هر كارى مى‏ خواهيد] بكنيد كه به زودى خدا و پيامبر و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست.»

امام حسين(ع) در روز عاشورا بعد از شهادت اصحاب سرش را به آسمان بلند كرد و گفت:

«الَّلهُمَّ اِنّك تَرى‏ ما يُصْنَعُ بولد نبيّك؛(64) خدايا تو شاهدى كه با پسر پيغمبر تو چه مى‏ كنند.» همچنان كه پس از شهادت طفل شيرخوار دست مبارك خود را زير گلوى او گرفت وقتى كه دستش پر از خون شد آن را به طرف آسمان پاشيد و گفت: «هَوّن عَلىّ ما نَزَل بىِ أنّه بعين اللَّه؛ آن‏چه كه اين مصيبت را بر من آسان مى ‏كند اين است كه اين مصايب در محضر خدا و منظر او واقع مى ‏شود.»

 

13. خوف و خشيت الهى‏ :

قرآن كريم مؤمنان را مى ‏ستايد كه فقط از خدا مى ‏ترسند و جز او از كس ديگر هراس ندارند :

«الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَ لَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّه ...؛(65) كسانى كه پيام‏ هاى خدا را ابلاغ مى ‏كنند و از او مى ‏ترسند و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند...»

سيره ‏ى عملى امام حسين در جريان كربلا مصداق واقعى اين آيه است چرا كه اگر ترس از نابودى خود و فرزندانش داشت هرگز پاى به اين صحنه ‏ى پرمخاطره نمى ‏گذاشت. امام در زمره ‏ى عارفانه خود در دعاى عرفه چنين مى ‏فرمايد كه :

«الّلهم اخشاك كأنى أراك ؛(66) خدايا مرا آن چنان قرار ده كه از تو بيمناك باشم به طورى كه گويا تو را مى‏ بينم.»

 

14. مقام ذكر :

از ديگر اوصاف پارسايان رسيدن به مقام ذكر است. ياد خدا را در دل داشتن و همواره به ياد او بودن، ياد خدا مايه ‏ى آرامش است: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَنُّ الْقُلُوب»(67) و مؤمنان راستين آنانند كه خريد و فروش و مشغولات دنيوى آن‏ها را از ياد خدا غافل نمى ‏سازد. «رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تَجارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّه...» (68)

سرور و سالار شهيدان از جمله كسانى بود كه به اين مقام شريف نائل گشته بود و همواره ياد خدا مى ‏كرد موقع حمله به دشمن ذكر «لاحول ولاقوّة اِلّا باللَّه العلىّ العظيم» مى ‏گفت (69) هنگام احساس خطر مرگ «اناللَّه و انا اليه راجعون» بر زبان جارى مى ‏ساخت (70) هنگام رسيدن به كربلا از بلاها و مصيبت‏ هاى آن به خدا پناه مى ‏برد :

«الّلهم أَعوذُبِكَ مَنِ الكَربِ وَ البَلاء»(71)

و بالاخره دشمنان خود را سرزنش مى‏ كند كه: «شيطان بر شما مسلط شده و ياد خداى بزرگ را فراموشتان ساخته، ننگ بر شما و آنچه مى ‏خواهيد، ما از خداييم و به سوى خدا باز مى‏ گرديم.» (72)

 

15. صبر و تسليم‏ :

صبر در برابر مصيبت ‏ها و تسليم در برابر اراده الهى يكى ديگر از خصلت‏ هاى نيك عارفان است. عارف معتقد است كه آنچه در عالم وجود واقع مى ‏شود قضاى الهى است و تا چيزى از جانب او مقدّر نشده باشد واقع نمى‏ شود. اگرچه حركت و تلاش براى دگرگونى وضع موجود و تغيير ناهنجارى ‏هاى خود، قضا و قدر الهى و مرزى جدا از آن ندارد.

در قرآن كريم هفتاد بار مقوله‏ ى صبر مطرح شده كه ده مورد آن مرتبط با پيامبر اكرم (ص) است. خداوند به مؤمنان دستور داده از صبر و صلوة براى حل مشكلات كمك بگيريد.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوة» (73) و در آيه ديگر «صبر و تقوى» از استوارترين امور شمرده شده است :

«وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَ لِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور» (74)

«تسليم» نيز اگرچه از جنس صبر است اما مقامى بالاتر است در مقام تسليم «خود» ى باقى نمى ‏ماند تا انسان بگويد آنچه را جانان مى ‏پسندند مورد پسند من است بلكه خود و هرچه را در اختيار دارد تسليم مولاى خود مى ‏كند.

سخن حضرت اسماعيل كه در جواب «يا بُنَىَّ إِنِّى أَرَى‏ فِى الْمَنَامِ أَنِّى أَذْبَحُك» (75) گفت:

«يَأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِى إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّبِرِين؛ (76) مأموريت خود را انجام بده كه اگر خدا بخواهد مرا صابر خواهى يافت» نشانه‏ ى دست‏يابى آن حضرت به مقام تسليم و تفويض است.» (77)

حسين(ع) قهرمان صبر و تسليم است و گفتار و كردارش بر آن گواه، آن بزرگوار در وصيت‏نامه ‏ى خود كه به محمد بن حنفيه نوشته فرموده است: «هر كس مرا رد كند و از يارى من سر باز زند صبر مى ‏كنم تا خدا بين من و قوم اموى حكم كند كه او بهترين حكم‏ كنندگان است.» (78)

صبحگاه عاشورا ياران خويش را چنين به صبر فرا مى ‏خواند كه:

«اى كريم زادگان! صبورى كنيد زيرا مرگ چونان پلى است كه شما را از سختى ‏ها و آسيب ‏ها عبور داده و به بهشت‏ هاى پهناور و نعمت‏هاى جاودانه مى ‏رساند...» (79)

در قتلگاه و عروجگاه، عصر عاشورا در نيايشى عاشقانه با تن و بازوى زخمدار چنين عرضه مى‏ دارد: «بر قضا و حكم تو صبر مى ‏كنم، اى خداى من، جز تو خدايى نيست. اى فريادرس فريادگران.» (80)

 

16. عبادت‏ :

«عبادت» پيوند مخلوق با خالق و اوج كمال انسانى و ارج بخشيدن خداوندى است كه نعمات فراوانى به ما عطا كرده است. قرآن كريم، گاه پرستش را هدف آفرينش و گاه عامل نفى سلطه ‏هاى شيطانى، و گاه زمينه ‏ى وحى و پيامبرى و... معرفى مى ‏كند. خداوند در اين زمينه مى ‏فرمايد «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون؛57.(81) و جن و انس را نيافريديم جز براى آنكه مرا بپرستند.»

امام حسين(ع) عبدصالح خدابود و تجسم عينى آيات الهى، در عين حال كه پهلوانى بزرگ بود، عابدى تمام عيار و عارفى كامل در پيشگاه الهى بود. از «مصعب زبيرى» روايت شده كه گفت:

« حسين(ع) با فضيلت و متمسّك به دين بود و نماز و روزه و حج او بسيار بود.» (82)

«عقاد» نيز گويد: علاوه بر نمازهاى پنجگانه نمازهاى ديگر بجاى آورد و علاوه بر روزه ‏ى ماه رمضان در ماه‏ هاى ديگر هم روزهائى را روزه مى ‏گرفت و در هيچ سال حج خانه ‏ى خدا از او فوت نشد مگر آن‏كه ناچار به ترك شده باشد. (83)

امام حسين(ع) انس ويژه‏ اى با نماز داشت. چنان‏كه قبلاً بيان شد از برادرش حضرت اباالفضل خواست يك شب از امويان مهلت بگيرد تا در آن شب فقط به دعا، نماز، تلاوت قرآن و استغفار و راز و نياز با خدا بپردازد.

در ظهر عاشورا نيز كه تنور جنگ به شدت گرم شده بود وقتى صحبت از نماز شد به فكر اقامه‏ ى نماز افتاد و به شخصى كه وقت نماز را به ايشان يادآورى كرد فرمود: «نماز را به يادمان آوردى خدا تو را از نمازگران قرار دهد، بلكه اكنون وقت آن است، از دشمنان بخواهيد كه دست از جنگ بشويند تا نمازمان را بخوانيم.» و چون آنان حاضر به اين امر نشدند، سعيدبن عبداللَّه حنفى و زهير بن قين، پاسدارى از جان امام را بر عهده گرفته و در اين راه شهيد شدند. (84)

 

17. عزت ‏طلبى و ذلّت ستيزى‏ :

عزّت از آن خداست و هركس طالب عزت است بايد آن را نزد خدا جويد :

«مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا» (85) در قرآن كريم خطاب به پيامبر خود مى‏ فرمايد كه :

«وَ لَن تَرْضَى‏ عَنكَ الْيَهُودُ وَ لَا النَّصارى حَتَّى‏ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم؛ (86) يهود و نصارى‏ هرگز از تو خشنود نخواهند شد تا زمانى كه از آنان تبعيت كنى» بنابراين در صورتى كه پيامبر ذلت تبعيت از آنان را بپذيرد تا آن‏ها از او خشنود مى‏ گردند و توطئه نكنند. اما در ادامه آيه خداوند به پيامبر دستور مى ‏دهد كه بگويد:

«إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى‏» (87) به طور قاطع و با عزت تمام سخن آنان را رد كند.

اساساً نفوذناپذيرى از صفات قرآن است، هرگونه بطلان، دروغ، تحريف، تغيير و شكست در آن راه ندارد. از اين ‏رو درباره ‏ى صفت قرآن در اين كتاب مى‏ خوانيم

«إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ * لَّا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِه؛ (88) اين كتاب نفوذناپذير [و صاحب عزّت ]است هيچ باطلى چه از پيشِ رو يا از پشت سر به آن راه نمى يابد...»

سيره‏ ى امام حسين(ع) نيز بر مبناى همين حبل متين الهى بود و لحظه ‏اى تن به ذلت و سر به خوارى نداد و سطر سطر قيام او نشانگر عزت‏ مدارى و پايدارى بر راه هدايت الهى بود.

امام(ع) در روز عاشورا در مقابل سپاه دشمن فرياد بر آورد كه: «آگاه باشيد كه زنازاده پسر زنازاده (ابن زياد) مرا بين دو چيز مخيّر ساخته يا شمشير كشيده آماده جنگ شوم و يا لباس ذلّت بپوشم و با يزيد بيعت نمايم ولى ذلت از ما بسيار دور است.» (89)

 

على اسعدى‏

 

پاورقی :

1. بحار الانوار، ج 98، ص 355

2. منبع پيشين، ج 23، ص 133: مرحوم سيد هاشم بحرينى در كتاب غاية المرام اين حديث را با سى و نه سند از دانشمندان اهل تسنن و با هشتاد سند از دانشمندان شيعه نقل كرده است.

3. نهج البلاغه ، خطبه‏ ى 154

4. مزمل/ 20

5. محمد/ 24

6. تفسير البرهان، ج 1، ص 100

7. الفتوح، ج 5، ص 14

7. احزاب/ 33

9. قصص/ 21 و 22

10. قصص/ 22 ؛ الفتوح ، ج 2، ص 25

11. تاريخ طبرى ، ج 3، ص 28

12. بحارالانوار ، ج 44 ، ص 392 و ج 45 ، ص 3

13. كهف/ 9

14. بحار الانوار ، ج 45 ، ص 32 و 188

15. بقره/ 137

16. معالى السبطين ، ج 2، ص 115

17. بقره/ 13818 ؛ توبه/ 111

19. بقره/ 207

20. حماسه و عرفان/ 247

21. بحار الانوار ، ج 44 ، ص 328

22. بحارالانوار ، ج 44 ، ص 377

23. بقره/ 237

24. فصلت/ 34

25. سفينة البحار ، مادّه‏ى خ ل ق، ج 2 ، ص 116

26. اسراء/ 37

27. زمر/ 72

28. فرقان/ 63

29. شعراء/ 215

30. بحارالانوار ، ج 44 ، ص 189

31. حشر/ 9

32. انسان/ 8 و 9

33. پرتوى از عظمت حسين (ع) ، به نقل از سمعوالمعنى ، ص 150 - 151

34. پرتوى از عظمت حسين (ع) ، ص 168 - 169، به نقل از سمعوالمعنى ، ص 151

35. نساء/ 86

36. آل عمران/ 104

37. ر.ك : «نصيحت‏گرى و خيرخواهى» در همين مقاله

38. بحار الانوار ، ج 44 ، ص 329

39. بقره/ 207

40. انسان/ 8 و 9

41. حماسه عرفان ، ص 246

42. مجله نور دانش ، سال دوم ، ش 3

43. تاريخ سياسى اسلام ، ج 1، ص 451

44. طلاق/ 3

45. ابراهيم/ 12

46. بحارالانوار ، ج 45 ، ص 6؛ تاريخ ‏الطبرى ، ج 3، ص 318 ، برگرفته از آيات : اعراف ‏196/ و يونس/ 71

47. اسراء/ 79

48. توبه/ 36

49. دعاى عرفه ، مفاتيج الجنان

50. اعيان الشيعه / 581

51. بحار الانوار ، ج 17، ص 213

52. مقتل مقرم ، ص 397 - 398

53. قرآن ، حسين ، شهادت ، ص 118

54. بقره/ 121

55. تنبيه الخواطر و نزهه النواظر ، ج 2، ص 236، نقل از ميزان الحكمه ، ج 10، ص 4824

56. كامل الزيارات ، ص 371

57. تاريخ الطبرى ، ج 3، ص 315

58. حاقه/ 51

59. مائده‏ 48

60. بحار الانوار/ ج 100، ص 294 و 20

61. بقره/ 185

62. حماسه و عرفان ، ص 229 - 230

63. توبه/ 105

64. بحارالانوار ، ج 44، ص 321

65. احزاب/ 39

66. مفاتيح الجنان ، دعاى عرفه

67. رعد/ 28

68. نور/ 37

69. بحارالانوار ، ج 45 ، ص 50

70. بحارالانوار ، ج 44 ، ص 3799

71. پيشين ، ص 381

72. پيشين ، ج 45 ، ص 6

73. بقره/ 153

74. آل‏ عمران/ 186

75. صافات/ 102

76. صافات/ 102

77. حماسه و عرفان ، ص 258

78. بحارالانوار ، ج 44 ، ص 330

79. معانى الاخبار ، ص 289

80. مقتل مقرّم ، ص 283

81. ذاريات/ 56

82. پرتوى از عظمت حسين (ع) ، ص 165، به نقل از اسدالغابه ، ج 2، ص 20

83. منبع پيشين، به نقل از : ابوالشهداء/ 73

84. پيشين

85. فاطر/ 10

86. بقره/ 120

87. بقره/ 120

88. فصّلت/ 41 - 42

89. لهوف ، ص 139، مقتل الحسين للخوارزمى ، ص 9 و 10

منبع : مجله پاسدار اسلام ـ ش 267- 268

خوانده شده 3423 مرتبه

احادیث