امامت امام حسن عسکری علیه‌السلام در یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ تشیع رقم خورد؛ دوره‌ای که زمینه‌ساز غیبت امام دوازدهم و آغاز عصر انتظار بود.
این دوران با فشارهای شدید سیاسی، کنترل‌های امنیتی عباسیان و محدودیت ارتباطی میان امام و شیعیان همراه بود. به دلیل همین فشارها، امام عسکری علیه‌السلام بیشتر عمر خود را در شهر نظامی «سامرا» و در محله‌ای به نام «عسکر» تحت نظر حکومت سپری کردند. همین اقامت اجباری باعث شد لقب «عسکری» برای ایشان مشهور شود.
آن حضرت در شرایطی به امامت رسیدند که ارتباط مستقیم شیعیان با امام خود به شدت محدود بود و حکومت تلاش داشت تا هرگونه نفوذ علمی، فکری و اجتماعی ایشان را کنترل کند. با همه این‌ها، امام یازدهم با تدبیر الهی، جامعه شیعه را برای ورود به مرحله‌ای نوین از امامت آماده ساخت. با وجود این محدودیت‌ها، امام حسن عسکری علیه‌السلام شبکه‌ای از وکلا و نمایندگان را برای ارتباط با شیعیان سامان دادند، به پرورش شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های علمی و کلامی پرداختند و با سعه‌صدر و حکمت، معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام را در میان شیعیان و حتی دیگر مسلمانان نشر دادند.
شناخت شرایط زندگی و فعالیت‌های امام حسن عسکری علیه‌السلام تنها یک بررسی تاریخی نیست، بلکه تلاشی برای فهم بهتر شکل‌گیری هویت فکری و اجتماعی شیعه در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ اسلام است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران ایشان، آماده‌سازی شیعیان برای پذیرش غیبت و امامت حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف بود که پس از ایشان آغاز شد.
امام حسن عسکری علیه‌السلام در سامرا تحت نظارت مستقیم خلیفه عباسی قرار داشت. ارتباطات ایشان با شیعیان از طریق شبکه وکالت انجام می‌شد؛ شبکه‌ای که بعدها در دوران غیبت صغری نقش کلیدی ایفا کرد. امام با بهره‌گیری از روش‌های تربیتی خاص، یاران را برای عصر غیبت آماده کرد. این تربیت شامل تقویت ایمان، آموزش مفاهیم امامت و تمرین تقیه در برابر دشمنان بود و با تربیت یاران خاص مانند عثمان‌بن‌سعید عمری، محمدبن‌علی‌بن‌بابویه و احمدبن‌اسحاق‌قمی، پایه‌های ارتباط غیرمستقیم با امام زمان را بنا نهاد. امام همچنین با ارسال توقیعات و پاسخ به مسائل فقهی، نقش مرجعیت علمی را ایفا کرد.
طبیعی است مردم و جامعه می‌بایست آمادگی‌های لازم را می‌داشتند تا موضوع غیبت امام را بپذیرند و دچار سردرگمی و انحراف در دین نشوند. از این‌رو، امام عسکری علیه‌السلام با انجام اقداماتی حکیمانه، در مسیر زمینه‌سازی و آماده کردن مردم برای پذیرش امر مهم غیبت امام دوازدهم قدم‌های بسیار مؤثری برداشتند.
امام با اقدامات راهبردی همچون حفظ هویت شیعی در برابر نفوذ فکری معتزله و اهل حدیث، با موضع‌گیری‌های علمی و تربیتی مرزهای اعتقادی شیعه را حفظ کرد و مانع از انحراف در اصول امامت شد، و نیز با تربیت یاران خاص و تقویت نهاد وکالت برای انتقال احکام و وجوه شرعی، آموزش مفاهیم غیبت و انتظار در قالب روایات و نامه‌ها، تأکید بر تقیه و حفظ امنیت یاران در شرایط اختناق سیاسی، مهندسی و معماری معرفتی و اجتماعی عصر ظهور را بنیان نهاد.
بنابراین، سکوت سیاسی امام حسن عسکری علیه‌السلام، برخلاف ظاهر آن، سرشار از تدبیر الهی بود.
ایشان با تمرکز بر تربیت خواص، تقویت نهادهای ارتباطی و تبیین مفاهیم بنیادین، جامعه‌ای را ساخت که بتواند در عصر غیبت، هویت خود را حفظ کرده و در مسیر انتظار فعال باقی بماند. ظهور امام مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف، نقطه اوج حرکت تاریخی تشیع است. این تحول عظیم، نیازمند تربیت و فهم عمیق از ولایت، بسترسازی معرفتی، اجتماعی و امنیتی بود که بخش مهمی از آن در عصر امام حسن عسکری علیه‌السلام رقم خورد.
ایشان در شرایط اختناق سیاسی شدید، با تدبیری الهی و سکوتی راهبردی، جامعه شیعه را برای ورود به عصر غیبت آماده ساخت. امام حسن عسکری علیه‌السلام با مدیریت دقیق و الهی، جامعه شیعه را از امامت آشکار به امامت پنهان منتقل کرد. این «مهندسی غیبت» یک تدبیر سیاسی و یک تحول معرفتی و اجتماعی بود که زمینه‌ساز استمرار ولایت در عصر غیبت شد.
معصومه احمدیان علی‌آبادی
