در بررسی سیره ائمه معصومین(علیهم السلام)، تداوم خط مشی واحد در دفاع از حریم ولایت و امامت، از درخشان ترین جلوه های تاریخ شیعه است. امام رضا (علیه السلام) به عنوان هشتمین حجت الهی، در شرایطی سخت و در برابر حکومت عباسی، با الهام از نخستین مدافع حریم ولایت، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، به مبارزه ای استدلالی و فرهنگی پرداخت. این نوشتار به بررسی دقیق تر این اسوه گیری هوشمندانه و اشتراکات محوری بین خطبه فدکیه و مواضع امام رضا (علیه السلام) می پردازد.

الف) تشابه در هدف و محتوا:

امام رضا(علیه السلام) در مناظرات خود با دانشمندان ادیان و مذاهب مختلف در دربار مأمون، هوشمندانه از همان استدلال های بنیادین حضرت زهرا (سلام الله علیها) بهره برد. اگر هدف حضرت زهرا (سلام الله علیها) در خطبه فدکیه، تنها احقاق حق یک قطعه زمین نبود، بلکه افشای غصب خلافت و تبیین جایگاه واقعی امامت بود، امام رضا (علیه السلام) نیز با پذیرش ظاهری ولایت عهدی، در باطن به دنبال مشروعیت زدایی از حکومت عباسی و تبیین جایگاه الهی امامت بود.

ب) استناد به آیات کلیدی قرآن:

حضرت زهرا(سلام الله علیها) در خطبه خود، با استناد به آیه تطهیر (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا - احزاب، ۳۳) بر عصمت و طهارت ذاتی خویش و اهل بیت (علیهم السلام) تأکید کردند و این آیه را دلیل بر افضلیت و شایستگی آنان برای رهبری جامعه اسلامی دانستند.
به طور مشابه،امام رضا (علیه السلام) در پاسخ به پرسش های مأمون و علمای درباری درباره امامت، بارها به این آیه استناد می کردند و می فرمودند: «ما أهل البیت الذین اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا». ایشان با این استدلال، شرط اصلی امامت یعنی "عصمت" را اثبات می کردند و خود و پدرانشان را مصداق بارز این آیه معرفی می نمودند.

ج) تمسک به احادیث نبوی:

یکی از محکم ترین استدلال های حضرت زهرا(سلام الله علیها) در خطبه فدکیه، اشاره به وصیت و جانشینی تعیین شده از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای حضرت علی (علیه السلام) بود. ایشان به صراحت فرمودند که پیامبر در غدیرخم علی (علیه السلام) را به عنوان جانشین معرفی کردند.
امام رضا(علیه السلام) نیز در مناظرات خود، به حدیث متواتر ثقلین استناد می جستند. ایشان با بیان فرمایش پیامبر که فرمود: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ» (صحیح ترمذی)، بر این نکته تأکید می کردند که تمسک به عترت، همزمان با تمسک به قرآن، برای نجات امت ضروری است و هر کس از این دو جدا شود، گمراه خواهد شد. این حدیث، به روشنی حقانیت اهل بیت (علیهم السلام) در رهبری جامعه اسلامی را اثبات می کند.

د) بیان فضایل و مناقب برای اثبات حقانیت:

حضرت زهرا(سلام الله علیها) در بخشی از خطبه خود، به بیان فداکاری ها و فضایل بی شمار حضرت علی (علیه السلام) پرداختند و با برشمردن فداکاری او در راه اسلام، شایستگی اش را برای جانشینی به اثبات رساندند.
امام رضا(علیه السلام) نیز در مناظره معروف با علمای ادیان در دربار مأمون، هنگامی که درباره توحید سخن می گفتند، با بیان حدیث سلسلة الذهب که سند آن به امیرالمؤمنین (علیه السلام) می رسد، فرمودند: «کَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی». سپس بلافاصله شرطی را اضافه کردند: «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا». این جمله کوتاه اما عمیق، به وضوح جایگاه محوری امامت را در پذیرش اسلام ناب نشان می دهد و همانند سخن حضرت زهرا (سلام الله علیها)، به تبیین فضیلت و شأن اهل بیت (علیهم السلام) می پردازد.

ه) افشای چهره غاصبان:

حضرت زهرا(سلام الله علیها) در خطبه خود، به صراحت از سستی ایمان و انحراف برخی صحابه سخن گفتند و آنان را به کوتاهی در انجام وظیفه و نادیده گرفتن وصیت پیامبر متهم کردند.
اگرچه امام رضا(علیه السلام) به دلیل شرایط تقیه، گاهی صراحت کمتری داشتند، اما در قالب های مختلف، به انحراف حکومت های وقت اشاره می کردند. به عنوان مثال، هنگامی که مأمون از ایشان دعوت کرد تا نماز عید را اقامه کنند، امام با شرط هایی که می دانستند مأمون نمی پذیرد، موافقت کردند که در نهایت، این کار انجام نشد. این اقدام هوشمندانه، افشاگری غیرمستقیم و نشان دهنده عدم مشروعیت حکومت عباسی در نظر امام بود.

نتیجه‌گیری:

امام رضا(علیه السلام) با بینشی عمیق، از خطبه استدلالی و آتشین حضرت زهرا (سلام الله علیها) در مسئله فدک، به عنوان الگویی کامل برای دفاع از حریم امامت در عصر خود بهره بردند. محورهای مشترک این دو رویکرد، شامل هدف مشترک (تبیین امامت)، استدلال به آیات کلیدی قرآن (مانند آیه تطهیر)، تمسک به احادیث نبوی (مانند حدیث ثقلین و غدیر)، بیان فضایل اهل بیت (علیهم السلام) برای اثبات حقانیت و افشای چهره غاصبان بود. این تداوم خط مشی، نشان دهنده وحدت گفتمان ائمه (علیهم السلام) در طول تاریخ برای حفظ اساس دین و حریم ولایت است.

منابع معتبر:

۱. قرآن کریم
۲. بحارالأنوار، علامه مجلسی (جلد ۲۹ برای خطبه فدکیه و جلد ۴۹ برای مناظرات امام رضا علیه السلام)
۳. عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق (برای احادیث و مناظرات امام رضا علیه السلام)
۴. صحیح ترمذی (برای حدیث ثقلین)
۵.الاحتجاج، طبرسی (جلد ۱ برای خطبه فدکیه و احتجاجات امام رضا علیه السلام)
۶.اعلام الوری، طبرسی (برای زندگانی و سخنان ائمه علیهم السلام)
۷. مسند الإمام الرضا (علیه السلام)، عزیزالله عطاردی