احكام و دستور العملهاى دين مقدس اسلام ضامن سعادت بشر در دنيا و آخرت است. به همين دليل، هرچه زمان مىگذرد و علم و دانش پيشرفت مىكند، بيشتر به اهميت و عظمت احكام اسلامى پى برده می شود.
يكى از احكام اسلامى كه ما مسلمانان هر سال انجام مىدهيم «روزه دارى» است، که این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش است که روزه چه تاثیراتی بر سلامتی انسان دارد؟ و این مقاله سعی دارد تا به طور اجمال، از دیدگاه علم روز و روایات اسلامی به بحث و بررسی آن بپردازد.
در ابتدا لازم است اهمیت سلامتى، به‌طور گذرا مطرح شود. سپس بخشی از تأثيراتي روزه را بر سلامتی انسان، از دیدگاه روایات و دانشمندان بیان خواهیم کرد.
اهمیت سلامتی
سلامتى نعمتى است كه اهميت آن بر هيچ كس پوشيده نيست؛ به گونهاى كه امروزه موضوع سلامتى و ضرورت حفظ آن از چنان جايگاهى برخوردار گرديده است كه سازمانهاى بين المللى، منطقهاى و كشورى دست به تلاشهاى وسيعى زدهاند تا با اجراى برنامههاى جامع و ارائه راهكارهاى مناسب، سطح سلامتى را در جوامع بشرى ارتقاء ببخشند. دين مقدس اسلام نيز كه پاسخگوى همه نيازهاى فردى و اجتماعى جامعه بشرى است به طور ويژه به اين موضوع توجه نموده است. روايات فراوانى كه از بزرگان دين به دست ما رسيده است خود بيانگر اين موضوع است.
حضرت على(ع) در نهج البلاغه، سه چيز را به عنوان نعمتهاى بزرگ براى انسان مىشمارد كه يكى از آنها نعمت سلامتى است.[1]
روزه از جمله احكام انسان ساز اسلامى است كه علاوه بر اينكه روح را پرورش مىدهد و از گناهان - معاصى و رذائل اخلاقى پاك مىكند، نقش عمده ی نيز در سلامتى و درمان بيماريهاى جسم ايفا مىكند. چنانكه در روايات متعددى به فوايد جسمى روزه نيز تصريح شده است؛ پيامبر اعظم(ص) در اين زمينه مىفرمايند: «صوموا تصحوا»[2] روزه بگيريد تا بدن سالم داشته باشيد.
در جاى ديگر حضرت مىفرمايند:« عمارة الظاهر و الباطن... و فيه من الفوائد مالا يحصى»[3] روزه بدن و روح انسان را آباد مىسازد. در روزه آنقدر فائده هست كه قابل شمارش نيست.
شايد مردم آن روزگار به خوبى، به عمق سخن حضرت پى نبرده باشند؛ اما در پرتو پيشرفت علم و دانش، تأثيرات شگرف «روزه» بر جسم و روح و اثر معجزه آساى آن، در سلامتى بدن و درمان انواع بيمارىها به اثبات رسيده است.
اينك به برخى از اثرات روزه بر سلامتى بدن، اشاره مىشود:
1 - روزه و تقويت حافظه
بدون شك حافظه نقش بسيار مهمى در پيشرفت و ترقى انسان ايفا مىكند. افرادى كه از حافظه قوى برخوردارند، موفقترند.
روان شناسان عصر حاضر براى تقويت حافظه روشها و تمرينات مختلفى را ارائه دادهاند. اما كسانى كه روزه مىگيرند علاوه بر اينكه از بركات معنوى، برخوردار مىشوند، حافظه آنان نيز تقويت مىگردد؛ زيرا يكى از فوايد «روزه»، تقويت حافظه است.
عن امير المؤمنين(ع) قال: ثلاث يذهب البلغم و يزدن فى الحفظ: السواك و الصوم و قراءة القرآن.[4]
حضرت اميرالمؤمنين على(ع) مىفرمايند: سه چيز بلغم را از بين مىبرد و حافظه را زياد مىكند: مسواك كردن، روزه گرفتن و قرائت قرآن.
2 - نقش روزه در مبارزه با چاقى
يكى از معضلات كه بشر عصر حاضر با آن دست به گريبانگير است معضل چاقى است، كه احتمال ابتلا به بيماريهاى مزمن مانند بيمارهاى قلبى و عروقى، چربى خون، فشار خون بالا، ديابت و... را افزايش مىدهد.
عوامل متعددى در بروز چاقى دخالت دارند كه در اين ميان كم تحركى و زياده روى در تغذيه، و به اصطلاح «پرخورى» از جمله عوامل اصلى پيدايش اين معضل به شمار مىروند.
براى رفع اين معضل انسانهاى عصر حاضر راهكارهاى متعددى را تجربه كردهاند از عمل جراحى گرفته تا رژيمهاى لاغرى، قرصهاى لاغرى، شكم بند و...
«در اسلام دو روش خاص براى رفع معضل چاقى وجود دارد كه به اصطلاح پزشكى يكى پيشگيرى و ديگرى درمانى است[5]»:
1 - راهكار كه اسلام براى پيشگرى از پيدايش معضل چاقى و عوارض ناگوار آن ارائه نموده است يك برنامه دائمى و هميشگى است كه مى بايست در هر وعده غذايى اعمال گردد و آن عبارت از اينست كه: «پيش از اينكه سير شويد دست از غذا بكشيد.»
اگر به مجامع روايى مراجعه نمائيم به روايات فروانى برمى خوريم كه بر اين اصل تأكيد مىكنند كه به عنوان نمونه به ذكر چند روايت بسنده مىشود:
پيامبر اعظم(ص) در اين زمينه مىفرمايند: «المعدة بيت كل داء و الحمية رأس كل دواء»[6]
معده مركز و خانه هر دردى است و اجتناب از (غذاهاى نامناسب و پرخورى) اساس و رأس هر داروى شفا بخش است.
حضرت على(ع) مىفرمايند: «لا ترفعن يدك من الطعام الا و ان تشتهيه»[7]
پيش از اينكه سير شويد دست از غذا بكشيد.
حضرت در جاى ديگر مىفرمايند: «قلة الاكل تمنع كثيرا من أعلال الجسم»[8]
كم خورى، مانع بسيارى از بيمارىهاى جسم مىشود.
از نظر علمى نيز دانشمندان پس از طى مراحل مختلف تحقيقات علمى و تجربى به اين نتيجه رسيدهاند كه مطمئنترين راه براى پيشگرى از معضل چاقى، ميانه روى و رعايت اعتدال در تغذيه است.
به قول سعدی:
اندازه نگه دار كه اندازه نكوست *** هم لايق دشمن است هم لايق دوست
2 - روش ديگر اسلام براى مقابله با چاقى، يك «مبارزه ساليانه» تحت عنوان برنامه «روزه دارى» است. به اين ترتيب اگر در طول سال بنا به هر عللى، ذخائر و چربىهاى جذب نشده در بدن انسان انباشته شود، فرصتى آن را دارد كه سال يك بار، در طول مدت يك ماه روزه دارى، بطور تدريجى و بدون هيچ گونه عارضه جانبى، چربىهاى ذخيره شده را بسوزاند و بار بدن را سبك كند.[9]
3 - تأثير روزه در كاهش ابتلا به بيمارهاى قلبى
بر اساس آخرين تحقيقات منتشر شده در مجله (تغذيه و متابوليسم آمريكا) روزه دارى يكى از مهمترين عوامل تأثيرگذار بر سلامت افراد است. شاخصترين تأثير آن كاهش خطر ابتلا به بيمارىهاى قلبى به ويژه سكته قلبى است. در طول ماه رمضان به دليل آنكه خوردن و آشاميدن به دو زمان سحر و افطار محدود شده و فاصلهى اين دو زمان حدودا 12 ساعت است دستگاههاى مختلف بدن به ويژه دستگاه گوارش و گردش خون استراحت مىكنند. استراحت اين دو دستگاه به شدت بر سلامت قلب و اندامهاى گوارشى مؤثر است. پژوهشهاى انجام شده روى 24 زن و مرد مسلمان غير سيگارى با ميزان كلسترول خون طبيعى كه در ردهى سنى 20 تا 30 سال قرار داشتند نكات تازهاى را در باره روزه دارى و تأثير آن بر قلب نشان داد. به اين ترتيب كه حدود 20 روز پس از شروع ماه مبارك رمضان ميزان «هموسيستئين» اصلىترين عامل بروز سكته قلبى، در خون اين افراد به شدت كاهش يافت؛ از طرفى ميزان كلسترول خوب يا حافظتى (HDL) افزايش يافته و غلظت خون نيز در حد طبيعى قرار داشت. كاهش ميزان «ترى گليسيريدها» و «كلسترول بد» (LDL) يكى ديگر از اثرات مثبت ناشى از روزه دارى در اين افراد بود.[10]
تأثير روزه بر سلامتى بدن از ديدگاه دانشمندان
در پرتو پيشرفت دانش پزشكى، پزشكان و متخصصان دريافتهاند كه روزه عالىترين روش براى درمان انواع بيمارىها به شمار مىرود. كمتر طبيبى است كه به اين حقيقت اشارهاى نكرده باشد.
دكتر الكسيس كارل، در كتاب انسان موجودى ناشناخته مىنويسد: با روزهدارى قند خون، در كبد مىريزد و چربىهاى كه در زير پوست ذخيره شدهاند و پروتئينهاى عضلات و غدد و سلولهاى كبدى آزاد مىشوند و به مصرف تغذيه مىرسند.
دكتر ژان فروموزان، روش معالجه با روزه را شستشوى اعضاى بدن تعبير مىكند كه در آغاز روزه دارى، عرق بدن زياد است، دهان بو مىگيرد، گاه آب از بينى راه مىافتد كه همهى اينها علامت شروع شستشوى كامل بدن است. پس از سه الى چهار روز بو برطرف مىشود، «اسيد اوريك» ادرار كاهش مىیابد و شخص احساس سبكى و نشاط خارق العاده مىكند در اين حال اعضا هم استراحت كافى دارند.
ہدكتر تومانيانس راجع به فوايد روزه مىنويسد: روزه بهترين راه معالجه و حفظ تندرستى است. مخصوصا امراضى كه بر دستگاههاى هاضمه، به خصوص كليه و كبد عارض مىشود و به توسط دارو نمىتوان آنها را علاج نمود، روزه به خوبى معالجه مىنمايد.
دكتر گوئل پا، مىگويد: چهار پنجم بيمارىها از تخمير غذا در رودهها ناشى مىشود كه همه با روزه اصلاح مىگردد.[11]
نتيجه
سلامتى جسم در اسلام از اهميت ويژهاى برخوردار است به گونهاى كه در روايات اسلامى از آن به عنوان «بزرگترين نعمت» ياد شده است. روزه از جمله احكام انسان ساز اسلامى است كه علاوه بر اينكه جلا دهنده روح آدمى است، جسم انسان را نيز طراوت و جان تازه مىبخشد. با توجه به اينكه عامل بسيارى از بيمارىها، پرخورى و زياده روى در خوردن غذاهاى مختلف است، بهترين راه مبارزه با اين بيماريها، «روزهدارى» است؛ به طورى كه امروزه دانشمندان، پس از طى مراحل مختلف تحقيقات علمى و تجربى «روزه دارى» را به عنوان عالىترين روش براى درمان انواع بيمارىها معرفى مىكنند.
پی نوشت:
[1] . «ألا و ان من النعم سعة المال و افضل من سعة المال صحة البدن و أفضل من صحة البدن تقوى القلب» نهج البلاغه، سخن شماره 395، ص 1014، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ دوم، 1372.
[2] . محمد باقر مجلسى، بحار الانوار ج 93، ص 255، چاپ بيروت، الطبعة الثانية، 1403 ه.
[3] . همان ص 254
[4] . شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 10، باب استحباب صوم كل يوم عدا الايام المحرمة، ص 400، ح 13686، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، الطبعة الثانية، 1414 ه ق.
[6] . الشيخ على النمازى، مستدرك سفينة البحار، ج 2، ص 442، مؤسسة النشر الاسلامى.
[7] . محمدى الرى شهرى، ميزان الحكمه، ج 1، ص 91، دار الحديث، الطبعة الاولى.
[8] . على بن محمد الليثى الواسطى، عيون الحكم و المواعظ، ص 370، دار الحديث، الطبعة الاولى.
