امام سجاد عليه‌السلام وارث معارف و میراث پیامبران و زينت دل اولياى الهی و قبله قلوب عارفان و سالکان الی‌الله است. دوره امامت امام سجاد (ع) همزمان با اوج دنياگرايى و انحرافات در جامعه آن روزگار بود. در اين دوره غفلت و دنياگرايى، گريبان جامعه را چنان گرفته بود كه دين و معنويت در انزوای کامل قرار داشت و تمام تلاش حاكمان بنى اميه در بازگرداندن فرهنگ جاهليت خلاصه می‌شد.
در اين زمانه تاریک، جاهليتى كه با تجلی نور رسالت (صلى اللّه عليه و آله) مقهور گردید و رنگ باخت، ديگر بار با تمام توان به دست امویان بروز وفراگیر شد و در مقابل فرهنگ اسلام صف آرايى نمود. این عرصه چنان بود که نیاز مند روایتگری ومکتب سلوکی داشت تا مردم از انحراف عملی امویان از دین آگاه شوند ؛
در این شرایط سخت امام سجاد (ع) چنانچه خود فرمود دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) به شمار انگشتان دست نبودند؛ امام (ع) به منظور حفظ دین و رویارویی با موج دنياگرايى و جلوگيرى از گسترش فساد امویان وروایت اموی از اسلام ، با سیره و مشی دعا و عرفان و نیایش به مقبله با جبهه وسیع امویان پرداخت و با گفتار و رفتار خويش مردم را به توحید و ارزشهای اسلام و حفاظت از سیره نبوت پرداخت.
یکی از روشهای امام در مقابل مکتب وروایتگری امویان عشق به عبادت بود که خود جلب نظر و برای اهل مدینه شهره بود ، امام به رتبهاى رسيده بودند كه در زبان مردم با این لقب‌ها: سيدالعابدين، سيدالساجدين و زين‌العابدين شهره و شناخته می‌شد؛ نوشته‌اند امام (ع) هر شبانه روز، هزار ركعت نماز می‌خواند و اكثر شبها تا طلوع صبح، به راز و نیاز و نماز با معبود انس می‌گرفت، صوت تلاوت قرآن عابران را شیفته می‌نمود؛ روزها را با روزه سپرى می‌كردند. خادمش گوید: «هرگز شبها براى امام رختخوابى نگستردم و روزها برايش غذايى تهيه نكردم زيرا آن بزرگوار شبها را به عبادت و روزها را به روزه می‌گذراند.
این سلوک امام خود روایتگری قوی بود که افرادی از طرفداران اموی چون زهری را به خود جلب نمود
بازتاب اجتماعی سیره عرفانی امام سجاد (ع)
از این نکته نباید غفلت کرد که تاکید حضرت زین العابدین (ع) در دعاهای صحیفه سجادیه نسبت به پیامبر و خاندان آن حضرت به دلیل فراموشی سنت نبوی در میان مردم است نوعی زیبا از روایتگری ومقابله با روایت گری امویان وجریان منحرف از مکتب اسلام وجاهلیت است ؛ ضمن اینکه امام این دعاها را به تنهایی و در انزوا قرائت نمی کردند بلکه آنها را به دیگران می آموختند و گاه بعضی از دعاها را در مسجد مدینه تلاوت می کردند. امام تلاش می کرد با روش تاکید بر محوریت پیامبر و خاندان او شقاق و اختلاف موجود میان امت اسلام را از بین رفته و وحدت اجتماعی در جامعه حاکم شود. چرا که به خوبی می دانست که با توجه به تحرکات دشمن در مرزهای سرزمین اسلامی با وجود این اختلافات احتمال حمله دشمنان و از بین بردن پایه و اساس دین پیامبر(ص) از بیخ و بن وجود دارد. لذا به مرزداران و پاسداران و ارتش اسلام دعا می کند که این رویکرد امام از آینده نگری و اهمیت به حفظ اساس دین حکایت دارد و نقش نظامیان را در حفظ حریم و امنیت بلاد اسلامی مهم می شمارد .
در این کتاب شریف به فعالیت های امام و توجهش به نجات نیز مکرر منعکس می شود و این پیام مهم اجتماعی را به مردم منتقل می کرد که تنها راه نجات از اختلافات، توجه به پیامبر و خاندان آن حضرت است. از سوی دیگر این سیره و شیوه تبلیغی امام آثار سیاسی نیز به دنبال داشت و مردم متوجه این موضوع می شدند که مدعیان خلافت از جمله آل زبیر و بنی امیه مردود بوده و تنها به دنبال حکومت و قدرت هستند.
مواضع امام در چنین شرایطی بسیار شگفت انگیز است. چرا که حضرت وضعیت جامعه اسلامی را رصد کرده و شبهات مبتلابه که در میان مردم شیوع داشت را پاسخ می گفت. با توجه به اینکه کلیه این مسائل ریشه در ضعف اعتقادی مردم به دلیل ناآگاهی آنها از اسلام ناب و معارف نبوی داشت چنانکه برخی مردم حتی از وجود فرزندان و اهل بیت پیامبر خبر نداشتند لذا محوریت فعالیت ها و حتی دعاهای حضرت سجاد (ع) شناساندن اهل بیت و پیامبر به مردم است و تمام سعی و تلاش امام حول محور ایجاد وحدت اسلامی می گردد به گونه ای که حتی در واقعه خونین حره خانواده فردی همچون مروان را امان و پناه می دهد.
این اقدامات وحدت بخش امام حتی علما و فقهای اهل تسنن نیز در اطراف امامت جمع شوند فردی چون زهری و از محضر آن حضرت در زمینه مسائل عرفانی و اجتماعی بهره گیرند آنچنانکه فردی مانند امام شافعی در توصیف حضرت سجاد (ع) جملاتی شگفت آور دارد.
شاخصه های عرفانی در سیره امام سجاد (ع)
صحیفه جامعیتی چون قرآن دارد و در قالب عرفان موضوعات مهمی در آن مورد توجه است : اول از همه توحید است. در ستايش و حمد و ثناى خداى عز و جل، در مقام فروتنى و تذلل به پيشگاه الهى و پناه جستن به درگاه او کتابی بی مانند است دعا ایی چون تضرع و توبه در معرفت بخشی به انسان بدیل ندارد . دعا در تضرع و زارى، در اصرار بر طلب رحمت، در عذرخواهى، در اظهار ترس از خدا، درود بر محمد (ص) و آل او، درود بر حمله عرش، طلب رحمت بر آنان كه به پيامبران الهى ايمان آوردهاند و بر صحابه و تابعين،
دوم: اسرار و حکمتهای عاطفی و پیوند های خانوادگی واجتماعی : دراین زمینه دعا درباره پدر و مادر، دعا براى اولاد، دعا درباره همسايگان و دوستان، درباره نگهبانان مرزها، دعاى آن حضرت درباره خود و خاصان خود مطرح می شود.
مضمون سوم: در خودسازی و مراقبت است. دعا در دفع شر شيطان، دعاى آن حضرت در پناه جستن به خدا، در طلب حوائج، در طلب عفو از گناهان و رحمت، در طلب پوشيدن عيبها و محفوظ ماندن از آنها، دعا در طلب آمرزش، در طلب توبه، در طلب فرجام نيك، دعا به خاطر عافيت، دعاى آن حضرت هنگام ياد كردن از مرگ و به هنگام ختم قرآن و نگاه كردن به ماه نو و هنگام فرا رسيدن ماه مبارك رمضان، در وداع ماه رمضان، در عيدين (فطر و اضحى) و جمعه، در روز عرفه و دعا در تمام ايام هفته و غير اينها. اين گوشهاى از حقايق و لطايفى است كه به صورت دعا در صحيفه سجاديه آورده شده است که انسان با توجه نمودن و تلاوت این دعا ها به آرامش روحی دست می یابد.
مضمون دیگر در توجه به رازقیت پروردگار و ایجاد آرامش در تامین معاش است: دعا در طلب روزى و يارى از خدا بر اداى دين، خدا را در مشکلات به یاری خواستن که اضطراب را از بین می برد . دعا در مكارم اخلاق، دعاى آن حضرت در طلب خير و رفع غمها و شدايد، در دفع مكر دشمنان و دفع بليات، دعاى آن حضرت هنگام صبح و شام، در هنگام بيمارى، دعا به وقت شنيدن بانگ رعد.
صحیفه سجادیه ورساله الحقوق دو اثر بر جای مانده از امام است که در مقابل تحلیل امویان و تفسیر آنان روایتگری عرفانی وحقوقی اخلاقی در دفاع از سیره وسنت نبوی ارائه گردیده است.
