اهمیت و جایگاه عیادت
به طور کلی دین مبین اسلام اتکاء بر روابط اجتماعی، خصوصاً با رعایت آداب وارد شده برای آن، به جهت شکلگیری وحدت و انسجام در میان آحاد جامعه دارد که یکی از مهمترین ابزار لازم در این زمینه، عیادت افراد جامعه از اشخاص بیمار میباشد که نقش بسزایی را در ایجاد این هدف برعهده دارد. این فضیلت اخلاقی انسانی از آنچنان جایگاه و اهمیتی برخوردار است که در حدیثی از امام صادق "علیه السلام" در رابطه با اهمیت و اجر و ثواب عمل به این صفت خداپسندانه آمده است که: «مَن عادَ مَريضا شَيَّعَهُ سَبعونَ ألفَ ملَكٍ يَستَغفِرونَ لَهُ حتّى يَرجِعَ إلى مَنزلِهِ؛[3] هر كس به عيادت بيمارى برود، هفتاد هزار فرشته او را مشايعت مىكنند و برايش آمرزش مىطلبند تا آنگاه كه به منزل خود برگردد». برخی از وجوه و زوایای اهمیت این فضیلت اخلاقی عبارتند از:
1. عیادت، رعایت حق مسلمانی
حیطۀ معاشرت در مکتب اسلام مبتنی بر رعایت حقوق تعریف شده برای افراد است و از آن جمله عیادت از بیمار جزء حقوقی میباشد که برادران و خواهران دینی موظفاند تا آن را نسبت به همدیگر مراعات کنند؛ چنانچه نبی مکرم اسلام "صلی الله علیه و آله" میفرماید: «مِنْ حَقِ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ إِذَا لَقِيَهُ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَيْهِ وَ إِذَا مَرِضَ أَنْ يَعُودَهُ وَ إِذَا مَاتَ أَنْ يُشَيِّعَ جَنَازَتَه؛[4] از حقوق هر مسلمانی بر مسلمان دیگر این است که هرگاه با او دیدار کرد، بر او سلام کند و هرگاه مریض شد، از او عیادت نماید و هرگاه از دنیا رفت، در تشییع جنازهاش شرکت کند».
زیرا آنکه بیمار میشود چشم به راه است تا دوستان و بستگان از او دیدار کرده، احوال او را جویا شوند؛ چرا که مریض از تفقد آنان خوشحال شده و همین مقدار که متوجه میشود دوستان و آشنایانش به فکر او هستند، آلامش التیام پیدا میکنند.
حکایت: سؤال معلی بن خنیس از رئیس مکتب
یکی از اصحاب امام صادق "علیه السلام" به نام «معلی بن خنیس» میگوید: از حضرت سؤال کردم که حق مسلمان بر گردن مسلمان دیگر چیست؟ فرمود: هر مسلمان بر گردن برادر مسلمان خود هفت حق دارد که همۀ آنها بر او واجب هستند و اگر چیزی از آن حقوق را تضییع نماید، از ولایت و بندگی خدا خارج میشود و خداوند از بندگی او بهرهای ندارد [بندگی خدا را نکرده است]. گفتم: فدایت شوم! آن هفت حق کدامند؟ فرمود: ای معلی! من نگران توام، میترسم که اگر بگویم، آنها را مراعات نکنی و آنها را تباه سازی و نگه نداری و یا آنها را بدانی و به آنها عمل نکنی. گفتم: لاقوة الا بالله. فرمود: «... و الحق السابع ان تبر قسمه و تجیب دعوته و تعود مریضه و تشهد جنازته و اذا علمت ان له حاجة تبادره الی قضائها؛ و حق هفتم آن است که سوگندش را قبول کنی و دعوتش را بپذیری، از بیمارش عیادت کنی و در تشییع جنازهاش شرکت کنی و اگر میدانی که حاجتی دارد، برای برآوردن آن تلاش کنی».[5]
2. عیادت، رکن جامعهگرایی
به طور کلی تقویت ارتباط عاطفی در میان افراد جامعۀ اسلامی در راستای یاری همدیگر برای رسیدن به کمالات انسانی، از اهداف کلان و راهبردی شریعت وحیانی اسلام است؛ به صورتی که افراد بشر را به اجتماعی زیستن فرا میخواند. حال یکی از ابزارهای تحقق این هدف کلان، «عیادت از بیماران» است که از طرفی بیمار رنجور را مرهم و تسکینی میباشد و از طرف دیگر عیادتکننده را به فضائل اخلاقی و تربیتی فراوانی میرساند و همانگونه که او نعمت وحدت را قدر دانسته و به وظیفۀ اجتماعی و انسانی خود عمل نموده است، خداوند متعال نیز او را غریق رحمت واسعۀ خود میگرداند؛ چنانکه نبی مکرم اسلام "صلی الله علیه و آله" در اینباره میفرماید: «عائدُ المَريضِ في مَخرَفَةِ الجَنّةِ، فإذا جَلَسَ عِندَهُ غَمَرَتهُ الرَّحمَةُ؛[6] عيادتكنندۀ از بيمار در نخلستان بهشت ميوه مىچيند و هرگاه نزد بيمار بنشيند، رحمت [خدا] او را فرا مىگيرد».
3. عیادت، مورد بازخواست خداوند
این فضیلت اخلاقی از آنچنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که مطابق با منابع دینی و متون روایی، خداوند متعال در روز قیامت، در روزی که دیگر فرصت و امکانی برای جبران کمبودها و کاستیها وجود ندارد، از کسانی که در دنیا به این سنت الهی عمل نکردهاند، گله و شکایت میکند؛ چنانچه در حدیثی از پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" در این راستا آمده است که خداوند در روز قیامت میفرماید:
يا بنَ آدمَ، مَرِضتُ فلَم تَعُدْني! قالَ: يا ربِّ، كيفَ أعودُكَ و أنتَ رَبُّ العالَمينَ؟! قالَ: أما عَلِمتَ أنّ عَبديَ فُلانا مَرِضَ فلَم تَعُدْهُ؟ أما عَلِمتَ أنّكَ لَو عُدتَهُ لَوَجَدتَني عِندَهُ؟؛[7] اى پسر آدم! من بيمار شدم اما عيادتم نكردى. عرض مىكند: پروردگارا! چگونه تو را عيادت كنم و حال آنكه تو پروردگار جهانيانى؟ مىفرمايد: مگر ندانستى كه فلان بندهام بيمار شد و عيادتش نكردى؟ مگر نمىدانستى كه اگر به عيادتش بروى، مرا نزد او مىيابى؟.
حکایت: ماندنت بهتر از زیارت قبر رسول الله "صلی الله علیه و آله" بود!!!
نقل شده است كه دو نفر از راه دور براى انجام مناسك حج، به سوى مكه رهسپار شدند. در اين سفر، وقتي براى زيارت قبر رسول خدا "صلی الله علیه و آله" به مدينه آمدند، يكى از آنها بيمار و در منزلى بسترى شد و همسفرش از او پرستارى كرد. روزى همسفر، به بيمار گفت: خيلى مشتاق زيارت مرقد شريف رسول خدا "صلی الله علیه و آله" هستم. اجازه بده تا براى زيارت بروم و برگردم. بيمار گفت: تو يار و مونس من هستى، مرا تنها مگذار که وضع مزاجى من وخيم است. همسفر گفت: برادر! ما از راه دور آمدهايم. دلم براى زيارت پر ميزند. شما اجازه بدهيد، زود ميروم و بر ميگردم؛ ولى بيمار كه سخت به پرستار نياز داشت، نميخواست همسفرش، به زيارت برود. همسفر براى زيارت مرقد شريف رسول خدا "صلی الله علیه و آله" رفت و پس از زيارت به منزل امام صادق "علیه السلام" رفته و به حضور آن حضرت، شرفياب شد و قصۀ خود و رفيق همراهش را به عرض آن حضرت رساند. امام صادق "علیه السلام" فرمود: اگر تو كنار بستر دوست همسفرت میماندی و از او پرستارى میكردى و مونس او میبودی، در پيشگاه خداوند متعال، برایت بهتر از زيارت مرقد شريف رسول خدا "صلی الله علیه و آله" بود.[8]
4. عیادت، سیرۀ انبیاء و معصومین "علیهم السلام"
رفت و آمد به خانۀ بيماران، عيادت از آنها و تفقّد از حالشان، از اخلاق انبياء "علیهم السلام" بوده و سبب تحكيم رابطهها و تقويت دوستيها و الفت خانوادهها میباشد؛ لذا انبیاء عظام و ائمۀ معصومین "علیهم السلام" همواره میکوشیدند تا ضمن عمل به این وظیفۀ انسانی، دیگران را نیز به اهتمام دادن و توجه به این مهم ترغیب کنند؛ چنانکه انس بن مالک در ضمن بیان احوالات پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله"، به عیادت ایشان از اصحاب اشاره کرده و نقل میکند که:
كانَ رَسولُ اللّه "صلی الله علیه و آله" اِذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِنْ اِخْوانِهِ ثَلاثَةَ اَيّامٍ سَأَلَ عَنْهُ، فَاِنْ كانَ غائِبا، دَعا لَهُ وَ اِنْ كانَ شاهِدا زارَهُ وَ اِنْ كانَ مَريضاً عادَهُ؛[9] رسول اكرم "صلی الله علیه و آله" هرگاه يكى از اصحاب خود را سه روز نمىديدند، از حال او جويا مىشدند، آنگاه اگر در سفر بود، دعايش مىكردند و اگر در شهر بود، به ديدارش و اگر مريض بود، به عيادتش مىرفتند.
حکایت: عیادت حتی از بیمار مخالف!!!
محمد بن نعمان میگوید: سید حمیری به امامت محمد بن حنفیه معتقد بود و شراب نیز مینوشید. روزی شنیدم بیمار است و به دیدنش رفتم. صورتش سیاه و چشمهایش کبود شده بود. آنگاه به خدمت امام صادق "علیه السلام" مشرف شدم که پس از ملاقات با منصور، از بغداد به کوفه آمده بود. به امام "علیه السلام" عرض کردم: از نزد سید حمیری میآیم در حالی که صورتش سیاه و چشمهایش کبود شده بود. او به شدت تشنه بود و قدرت حرف زدن نداشت، و شاید دلیلش این باشد که همواره شراب مینوشیده است. امام "علیه السلام" پس از شنیدن سخنان من فرمود: مرکب مرا آماده کنید. به همراه ایشان، به منزل سید حمیری رفتیم.
امام صادق "علیه السلام" کنار بالین سید حمیری نشست و او را صدا زد. سید چشمش را گشود و به امام "علیه السلام" نگاه کرد، ولی قدرت سخن گفتن نداشت و شروع به گریه کردن نمود. امام صادق "علیه السلام" زیر لب چیزی گفت، ناگهان سید شروع کرد به حرف زدن و به امام "علیه السلام" عرض کرد: خداوند مرا فدای شما کند. آیا باید بر سر دوستان شما چنین بلایی بیاید؟!». امام "علیه السلام" به او فرمود: ای سید، به حق اعتراف کن، تا خداوند حالت را خوب کند و تو را مورد رحمتش قرار دهد و به همان بهشتی که به اولیائش وعده داده، داخل نماید. حمیری نیز قصیدۀ معروفش که این چنین شروع میشود: «به نام خدا، به صادق "علیه السلام" ایمان آوردم، و خدا بزرگتر است» را سرود. امام صادق "علیه السلام" هنوز در مجلس حضور داشت که سید بهبود یافت، بلند شد و در بسترش نشست.[10]
آداب و اصول عیادت
حال که به اهمیت و ضرورت عیادت از بیمار پی بردیم، شایسته است تا با اصول و مقررات این مقوله نیز آشنا شویم؛ چرا که رعایت نکردن برخی نکات به ظاهر ساده و پیشپا افتاده در هنگام عیادت از مریض، سبب میشود که نه تنها عیادت در روحیۀ بیمار اثر مطلوب نداشته باشد، بلکه باعث کسالت و دلسردی بیمار نیز بشود. برخی از مهمترین آداب و اصول عیادت عبارتند از:
1. رعایت اخلاص
اولین قدم برای عیادت این است که شخص عیادتکننده انگیزهاش برای ملاقات، صرفاً یک انگیزه و نیت الهی باشد؛ زیرا به طور کلی هیچ عملی نزد خداوند متعال بدون قصد قربت ارزش ندارد. به عبارت دیگر وقتي به عيادت بيماري ميرويم، روي چه انگيزهاي است؟ آيا از ترس گلايههاي بعدي او و خانوادۀ اوست؟ يا اينكه چون همسايه و آشناست و فردا چشم در چشم هم خواهيم انداخت؟ يا چون رئيس و مسؤول است؟ و يا براي خدا این فضیلت اخلاقی را امتثال میکنیم؟ آری عیادتی ارزشمند است که فقط برای رضای خداوند صورت گرفته باشد؛ چنانکه خداوند خود در حدیثی قدسی خطاب به بندگانش میفرماید: «مَنْ عادَ مؤمناً فِيَّ فَقَدْ عادني؛[11] هر كس در راه من [به خاطر خدا] مؤمني را عيادت كند، مرا عيادت كرده است».
حکایت: اخلاص حاجی سبزواری "رحمه الله" در عیادت بیماران
از مرحوم حاجی سبزواری منقول است که برای عیادت بیماری میرفت و عدهای هم با او بودند. نزدیک منزل بیمار که رسید، برگشت و نرفت. اطرافیان پرسیدند: آقا چرا تا اینجا آمدید و حالا بر میگردید؟ آقا جواب داد که خطوری به قلبم کرد که بیمار وقتی مرا ببیند از من خوشش خواهد آمد و میگوید که سبزواری چه انسان والا و بزرگی است که به عیادت من بیمار آمده است. حالا بر میگردم تا هنگامی که «اخلاص» اولیه را بازیابم و تنها برای «خدا» به عیادت بیمار بیایم.[12]
2. انجام شکر الهی
در منابع دینی و متون روایی سفارش شده است تا شخص عیادتکننده هنگام عیادت از بیمار، خداوند را به جهت عدم ابتلاء خود به آن بیماری شکر کند؛ چنانچه امام باقر "علیه السلام" میفرماید:
تقولُ ثلاثَ مرّاتٍ، إذا نَظَرتَ إلى المُبتلى مِن غيرِ أنْ تُسمِعَهُ: الحمدُ للّه ِ الّذي عافاني مِمّا ابتلاكَ بهِ و لو شاءَ فعلَ. مَن قالَ ذلكَ لَم يُصِبْهُ ذلكَ البلاءُ أبدا؛[13] هنگامى كه فرد بیماری را ديدى، به طورى كه نشنود سه مرتبه بگو: سپاس خدايى را كه مرا عافيت بخشيد از آنچه تو را به آن مبتلا كرد و اگر مىخواست مبتلا كند، مىتوانست مبتلا كند؛ هر كس اين را بگويد، هرگز آن بلا و بیماری بر او عارض نمىشود.
که این عمل خود از آداب بندگی و خضوع و خشوع در درگاه الهی به شمار رفته و از بهترین فضائل اخلاقی میباشد.
3. رعایت زمان عیادت
دستور قرآنکریم و عترت طاهرین "علیهم السلام" به ما این است که وقتی به عیادت بیمار رفتید، زیاد ننشینید و زود برخیزید؛ چرا که اولاً او خسته است و رنج میبرد و ثانیاً از طرفی هم مراعات حال عیادتکنندهها که علی رغم میل باطنی، خود را به زحمت میاندازند، نیز بشود. در حدیثی از امیرمؤمنان علی "علیه السلام" آمده است که: «ان من اعظم العواد اجراً عندالله عزوجل لمن اذا عاد اخاه خفف الجلوس الا ان یکون المریض یحب ذلک ویریده؛[14] از عیادتکنندگان، کسی بیشترین پاداش را از خداوند میبرد که هرگاه به عیادت برادر خود میرود، نشستن را کوتاه کند، مگر آنکه خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد». این در حالی است که متأسفانه برخی آنچنان افراط کرده و عیادت را طولانی میکنند که بیمار و همراهانش معذب میشوند.
4. دلداری دادن به بیمار
از برترین شیوههای درمانی خصوصاً در مورد امراض روانی این است که به بیمار دلداری و قوت قلب داده شود؛ لذا استفاده از روش تلقین در بهبود بیماریها دارای جایگاه ویژهای میباشد و ضروری است تا عیادتکنندگان به این مطلب توجه کرده و در هنگام عیادت به جای القاء روحیۀ یأس و ناامیدی، به دلداری دادن بپردازند؛ چنانچه پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" میفرماید: «اذا دخلتم علی المریض فنفسوا له فی الاجل فان ذلک لایرد شیئاً وهو یطیب النفس؛[15] هرگاه بر بیمار وارد شدید، اندوه او را نسبت به زمان مرگ برطرف سازید [و او را به آینده امیدوار کنید] این کار گرچه چیزی را بر نمیگرداند [و مقدرات را تغییر نمیدهد]، اما موجب آرامش روحی او میگردد».
5. دعا کردن برای بیمار
دعا برای سلامتی و عافیت بیمار از دیگر آداب عیادت است؛ لذا از توصیههای معصومین "علیهم السلام" در خصوص آداب عیادت این است که برای مریض دعا کنید و از خداوند سلامتی و عافیت او را درخواست نمایید؛ چنانچه سلمان میگوید: در حالی كه من در بستر بیماری بودم، پیامبر "صلی الله علیه و آله" به عیادت من آمد، برایم دعا کرد و فرمود: «یا سلمان! کشف الله ضرک وغفر ذنبک وحفظک فی دینک وبدنک الی منتهی اجلک؛[16] [اى سلمان!] خداوند، رنج تو را برطرف و اجرت را زیاد کند و بدن و دینت را تا آخر عمر محفوظ نگه دارد». همچنین ایشان به مؤمنین سفارش میکردند که بر بالین بیمار هفت مرتبه این دعا را بخوانند: «أَسْأَلُ اللَّهَ الْعَظِیمَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ أَنْ یَشْفِیَكَ؛[17] از پروردگار عرش بزرگ میخواهم که تو را شفا دهد».
6. درخواست دعا از بیمار
از آنجایی که مریض در حال مرض از عیادتکننده به خداوند متعال نزدیکتر میباشد، پس دعای مریض نزدیکتر به استجابت میباشد، لذا مریض در این مرضش دارای یک امتیازی است که دیگران آن امتیاز را ندارند؛ از همینرو پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" تأکید میکند که از بیمار بخواهید برایتان دعا کند و میفرماید: «وَ مَنْ عَادَ مَرِیضاً فِی اللَّهِ لَمْ یسْأَلِ الْمَرِیضُ لِلْعَائِدِ شَیئاً إِلَّا اسْتَجَابَ لَه؛[18] هر کس برای خدا بیماری را عیادت کند، مریض برای عیادتکننده چیزی نمیخواهد؛ مگر اینکه خداوند در حق او [عیادتکننده] مستجاب میکند». به جهت همین استجابت دعا است که امام صادق "علیه السلام" در رابطه با بیمار توصیه نمودهاند که:
ثَلَاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجَابَةٌ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ وَ الْغَازِي فِي سَبِيلِ اللهِ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَهُمْ وَ الْمَرِيضُ فَلَا تَغیظُوهُ وَ لَا تُضْجِرُوهُ؛[19] سه نفر دعايشان مستجاب است: اوّل: حاجى و معتمر [كسى كه حج و عمره انجام مىدهد] دوّم: مجاهد [رزمنده] در راه خدا، دقت كنيد كه در آنچه از او باقى مانده چگونه عمل مىكنيد سوّم: مريض، مبادا متعرّض او شويد يا دلتنگش نماييد.
7. هدیه بردن برای عیادت از مریض
یكی از رسوم شایسته که مورد تأیید پیشوایان دینی ما نیز میباشد، همراه داشتن هدیه برای عیادت از مریض است؛ چرا که از منظر دینی و علمی این عمل موجب آرامش خاطر بیمار میباشد. چنانچه یکی از اصحاب امام صادق "علیه السلام" نقل میکند که وقتی برای عیادت یکی از دوستان رهسپار منزلش بودیم به امام "علیه السلام" برخورد کردیم و ایشان خطاب به ما فرمود:
مَع أحَدِكُم تُفّاحَةٌ، أو سَفَرجَلَةٌ، أو اُترُجَّةٌ، أو لَعقَةٌ مِن طِيبٍ، أو قِطعَةٌ مِن عُودِ بَخورٍ؟ فقُلنا: ما مَعنا شيءٌ مِن هذا، فقالَ: أما تَعلَمونَ أنَّ المَريضَ يَستَريحُ إلى كُلِّ ما اُدخِلَ بهِ علَيهِ؛[20] آيا سيبى، بِهى، تُرنجى، كمى عطر يا تركهاى خوشبو به همراه يكى از شما هست؟ عرض كرديم: از اين چيزها با خود نداريم. حضرت فرمود: مگر نمىدانيد كه بيمار از اينكه چيزى برايش ببرند، آرامش مىيابد؟.
8. انجام سه مرتبه عیادت از مریض
یکی از مهمترین آداب عیادت آن است که مؤمنین از طرفی دچار تفریط نشده و عیادت را محدود به یک مرتبه نکنند تا روحیۀ امیدواری مریض محفوظ بماند و از طرفی هم دچار افراط نشده و عیادت را بیش از سه مرتبه انجام ندهند تا خانواده و اطرافیان بیمار به راحتی بتوانند به بیمار خود رسیدگی و خدمت کنند؛ چنانچه در حدیثی از نبی مکرم اسلام "صلی الله علیه و آله" آمده است که: «العيادة ثلاثة، و التعزية مرة؛[21] عیادت سه مرتبه و تعزیه یک مرتبه است». پس اگر بیشتر از سه مرتبه شد، بدین معناست که مرض طول خواهد کشید؛ لذا عیادتکننده باید مریض را با خانوادهاش تنها بگذارد تا مانعی در مسیر درمان و بهبودی مریض نبوده باشد. البته باید توجه داشت که این میزان شامل عیادت بستگان نزدیک و افرادی همچون پدر و مادر که انسان موظف به سرکشی و عیادت مستمر از آنان میباشد، نمیشود.
9. رعایت فاصله در عیادت های مکرر
یكی از مسائلی كه بیماران را بسیار میآزارد و سبب رنجش آنان میشود، ملاقات مكرر عیادتكنندگان است. در حالی که از منظر آموزههای دینی و نظر مشهور علما، رعایت فاصلۀ مشخص چهار روز یکبار یا نهایتاً سه روز یکبار در عیادت، مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است؛ چنانکه در حدیثی از نبی مکرم اسلام "صلی الله علیه و آله" نقل شده است که: «أَغِبُّوا فِی الْعِیَادَةِ وَ أَرْبِعُوا إِلَّا أَنْ یَكُونَ مَغْلُوباً؛ عیادت را با فاصله و چهار روز در میان انجام دهید؛ مگر اینكه بیماری غلبه پیدا كرده باشد [از سلامت بیمار مأیوس شده باشید]». بنابراین بهتر این است که عیادت، پشت سر هم و بدون رعایت فاصلۀ مناسب، نباشد تا هم موجب آزردن شخص بیمار و هم موجب آزار و اذیت خانوادۀ او در اثر رفت و آمدهای مکرر نشود.
10. عدم توقع پذیرایی در عیادت
از آنجا که هدف از عیادت بیمار تنها اظهار محبت و اداء حق مسلمانی و کسب اجر معنوی است، کسی که به دیدن بیمار میرود نباید انتظار پذیرایی داشته باشد؛ چرا که بیمار خود گرفتار بیماری است و خانوادۀ او نیز گرفتار پرستاری از وی هستند. پس ادب حکم میکند که عیادتکننده هنگام عیادت از مریض تا جایی که ممکن است خانوادۀ او را به زحمت نیاندازد. امام رضا "علیه السلام" از جدش علی بن ابی طالب "علیه السلام" نقل میکند که فرمود: «نَهَى رَسُولُ اللَّه "صلی الله علیه و آله" أَنْ یَأْكُلَ الْعَائِدُ عِنْدَ الْعَلِیلِ فَیَحْبِطُ اللَّهُ أَجْرَ عِیَادَتِهِ؛[22] رسول خدا "صلی الله علیه و آله" از [چیزی] خوردن عیادتكننده نزد بیمار نهی میکرد؛ زیرا خداوند پاداش عیادتش را از بین میبرد».
11. احوالجویی از بیمار
بنابر تعالیم و آموزههای دینی، یکی دیگر از آداب عیادت، انجام عیادت کامل به معنای پرسش از حال بیمار و جویا شدن از وضعیت او میباشد تا ضمن بالا بردن روحیۀ بیمار و التیام خاطر او، هدف اصلی از عیادت که مطلع شدن از وضعیت برادر مؤمن یا خواهر مؤمنه است، محقق شود؛ چنانچه پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" دربارۀ انجام عیادت کامل از بیمار میفرماید: «أَنَّ مِنْ تَمَامِ عِیَادَةِ الْمَرِیضِ أَنْ یَدَعَ أَحَدُكُمْ یَدَهُ عَلَى جَبْهَتِهِ أَوْ یَدِهِ فَیَسْأَلَهُ كَیْفَ هُوَ وَ تَحِیَّاتُكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْمُصَافَحَةِ؛[23] عیادت تام و كامل آن است كه دست خود را بر پیشانی یا دست مریض بگذارد و از حال [امروز و دیروز] او سؤال کند و بهترین تحیت و درود بین شما آن است كه دست بدهید».
12. کنار گذاشتن کدورتها
کند و کاو در فرامین الهی و دستورات دینی مکتب اسلام، ما را به اين مهم رهنمون ميکند كه اتحاد و اخوت بين اجتماع مسلمانان، اصل اساسي اوامر اسلام را تشكيل ميدهد؛ چنانچه این دین آسمانی، يكي از آداب عيادت را ملاقات با بيماراني میداند كه در زمان بيماري عیادتکننده به ديدن او نيامدهاند تا ضمن جلوگيري از قطع ارتباط، اين عيادت، باعث تحكيم پيوندها شود؛ از همینرو پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" در یکی از سفارشات خود، خطاب به مسلمین میفرماید: «عُدْ مَنْ لَا يَعُودُك؛[24] عیادت کن از كسي كه به عيادت تو نيامده است». پس دستور به عیادت بیماران در تمامی احوالات، برای افزايش پيوند و محبت بين اهل اسلام است.
حکایت: درس انسانیت مولای متقیان "علیه السلام" به کتمانکنندۀ حقیقت!!!
پس از رحلت حضرت رسول "صلی الله علیه و آله"، ياران اميرمؤمنان على "علیه السلام" نزد زيد بن أرقم كه يكى از اصحاب رسول خدا "صلی الله علیه و آله" بود و در جريان غدير خم نيز حضور داشت، آمدند و از او گواهى بر ولایت حضرت را درخواست کردند؛ ولى او چون از طرف حكومت احساس خطر میکرد، از بيان حقيقت و جريان غدير خوددارى كرد. بعد از گذشت مدّتى، همين شخص مريض شد و در بستر بيمارى افتاد. وقتى اميرمؤمنان على "علیه السلام" شنيد كه زيد بن أرقم مريض احوال است، به عيادت و ديدار او آمد. همين كه زيد بن أرقم چشمش به جمال نورانى حضرت افتاد، گفت: مرحبا به اميرمؤمنان كه از من عيادت مىنمايد، با اينكه ایشان ما را قبول ندارد و از ما دلگير و آزرده خاطر مىباشد. امام على "علیه السلام" فرمود: اى زيد! آن ناراحتى كه براى ما به وجود آوردى، هرگز مانع آن نمىشود كه ما شرط انسانيّت و حقّ دوستى را فراموش نموده و تو را در حال بيمارى عيادت نكنيم و پس از آن افزود: هركس مريضى را براى رضاى خداوند عيادت كند، تا هنگامى كه در كنار مريض نشسته باشد، در سايۀ رحمت و لطف الهى قرار خواهد داشت و چون بخواهد برخيزد و از نزد مريض بيرون رود، خداوند متعال هفتاد هزار ملك را مأمور مىنمايد تا بر او درود و تحيّت بفرستند؛ ضمن آنکه مشمول رحمت الهى قرار مىگيرد. سپس افزود: اى زيد! من دوست داشتم كه چنين فضيلتى شامل حالم گردد و به همين جهت از تو عيادت كردم.[25]
عیادتهای مؤکد در اسلام
هر چند مکتب وحیانی اسلام به انجام عیادت نسبت به تمامی بیماران سفارش نموده است، اما از ميان تمامي دستورهای اولياء دين بر عيادت و ديدار از بيماران، نسبت به عيادت چند بيمار تأکید بیشتری شده است که عبارتند از:
1. عیادت از مؤمن
مکتب نورانی اسلام برای مؤمن اهمیت ویژهای قائل شده، تا آنجا که دشنام به او را باعث فاسق شدن و جنگ كردن با او را سبب كفر و غيبت او را گناهي بزرگ و حرمت مال او را همانند حرمت خونش معرفی کرده و در اين ميان، عيادت از او را در بستر بيماري، تأکیدي بر تكريم و پاسداشت مقام دانسته است. به همين علت، اولياء دين، بر عيادت بيمار مؤمن، تأکید فراواني کردهاند؛ چنانچه امام صادق "علیه السلام" در ضمن بیان حقوق مؤمن بر مؤمن میفرماید: «وَ أَنْ يَعُودَهُ فِي مَرَضِهِ؛[26] هر گاه بيمار شد، از او عيادت کند». که این یکی از جلوههای تکریم مؤمن میباشد.
2. عیادت از سادات
در سيرۀ پيشوايان ما، احترام و مقام خاصي براي بنيهاشم [سادات] و فرزندان با تقواى پيامبر "صلی الله علیه و آله" ذكر شده است كه اين احترام، نوعي تكريم به شخص پيامبر "صلی الله علیه و آله" میباشد؛ چنانکه شخص رسول خدا "صلی الله علیه و آله" دربارۀ عيادت از سادات ميفرمايد: «عِيَادَةُ بَنِي هَاشِمٍ فَرِيضَةٌ وَ زِيَارَتُهُمْ سُنَّةٌ؛[27] عيادت بنىهاشم [سادات] واجب و زيارت آنان سنت است». لذا مرحوم نراقی "قدس سره" در این رابطه مینویسد:
از جمله طوایفی که زیادتی تعظیم و اکرام و بازدید از ایشان لازم و احترام ایشان متحتم است، سلسلۀ جلیلۀ سادات علویه هستند که مودت و محبت ایشان، اجر رسالت و مزد نبوت میباشد.[28]
3. عیادت از همسایه
همانطوری که میدانیم یكی از دستورهای قرآنكریم و همچنین از حقوق واجب هر مسلمان، رعایت حقوق همسایه میباشد و دربارۀ حق و حقوق همسایه، سفارشهای بسیاری از معصومان "علیهم السلام" رسیده که یكی از آنها عیادت از همسایة بیمار است؛ چنانكه رسول خدا "صلی الله علیه و آله" میفرماید: «أ َتَدْرُونَ مَا حَقُّ الْجَارِ قَالُوا: لَا. قَالَ: ... وَ إِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ؛[29] آیا مىدانید حق همسایه چه اندازه است؟ گفتند: نمىدانیم. فرمود: ... و اگر مریض شد، به عیادش بروی». که از طرفی بیمار رنجور را مرهم و تسکینی است و از طرف دیگر عیادتکننده به فضائل اخلاقی و تربیتی فراوانی خواهد رسید.
4. عیادت از فقیر
مکتب وحیانی اسلام، انسانها را به همنشینى و مصاحبت با فقرا فراخوانده است تا از این راه، شالودهاى اساسى براى برانداختن فقر و زدودن آثار منفى و بد آن و اقدامى جدّى براى یارى خانوادههاى نیازمند پىریزى كرده باشد. از این رهگذر، یكی از مواردی كه اسلام بر مصاحبت با فقرا تصریح میکند، عیادت از آنان در هنگام بیماری است؛ چنانچه رسول خدا "صلی الله علیه و آله" در یکی از سفارشات خود به أباذر میفرماید: «جَالِسِ الْمَسَاكِینَ وَ عُدْهُمْ إِذَا مَرِضُوا؛[30] ای أباذر! همنشین مساكین باش و هرگاه بیمار شدند، به عیادتشان برو».
آثار و فوائد عیادت از مریض
با بررسی منابع دینی و متون روایی مشخص میشود که ملاقات با بیماران، علاوه بر افزایش دوستی و صمیمیت و از بین بردن کدورتها، آثار و فوائد متعددی را نیز برای طرفین، خصوصاً فرد عیادتکننده به دنبال دارد که عبارتند از:
1. رحمت الهی
اولین اثر عیادت از بیمار این است که همانطوری که عیادتکننده با عیادت خود بیمار را مورد تفقد قرار میدهد، خداوند متعال نیز شخص عیادتکننده را غریق رحمت واسعۀ خویش میگرداند؛ چنانچه پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" میفرماید:
مَنْ عَادَ مَرِیضاً فَإِنَّهُ یخُوضُ فِی الرَّحْمَةِ وَ أَوْمَأَ رَسُولُ اللَّهِ "صلی الله علیه و آله" إِلَى حَقْوَیهِ فَإِذَا جَلَسَ عِنْدَ الْمَرِیضِ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَهُ؛[31] هر کس بیمارى را عیادت کند، در رحمت خداوند فرو مىرود. [در این هنگام] حضرت به اطراف خود اشاره فرمودند [کنایه از اینکه همانگونه که فضا مرا فرا گرفته، رحمت خداوند او را فرا گیرد]. پس هر گاه عیادتکننده، نزد بیمار بنشیند رحمت الهی او را فرا مىگیرد.
2. طلب آمرزش
در قدم دوم خداوند متعال ملائکۀ خود را مأمور آمرزشخواهی برای شخص عیادتکننده و ابلاغ دعوتنامۀ بهشت به او میکند تا ضمن بهرهمندی از رحمت الهی، گناهانش نیز به واسطۀ این آمرزش محو شوند؛ چنانچه در حدیثی از امام صادق "علیه السلام" میخوانیم:
أَیُّمَا مُؤْمِنٍ عَادَ مُؤْمِناً حِینَ یُصْبِحُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ فَإِذَا قَعَدَ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ وَ اسْتَغْفَرُوا لَهُ حَتَّى یُمْسِیَ وَ إِنْ عَادَهُ مَسَاءً كَانَ لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ حَتَّى یُصْبِح؛[32] هر مؤمنى كه صبح از جا برخیزد و به عیادت مؤمنى برود، هفتاد هزار فرشته او را همراهی میکنند و هنگامی که بر بالین بیمار مینشیند، رحمت الهى او را فرا میگیرد و فرشتهها تا شب براى او طلب آمرزش میکنند و اگر شب به عیادت رفت، تا صبح، همین پاداش نصیب او میگردد.
3. معیّت ملائکه
عیادت از بیمار از آنچنان اهمیتی برخوردار است که خداوند متعال حتی پس از مرگ عیادتکننده نیز او را مورد توجه خود قرار داده و ملائکهای را جهت معیت و سرکشی به او قرار میدهد. امام باقر "علیه السلام" در این راستا میفرماید:
کانَ فِیمَا نَاجَى اللَّهُ بِهِ مُوسَى "علیه السلام" رَبَّهُ أَنْ قَالَ یا رَبِّ أَعْلِمْنِی مِمَّا بَلَغَ مِنْ عِیادَةِ الْمَرِیضِ مِنَ الْأَجْرِ قَالَ عَزَّوَجَلَّ أُوَکلُ بِهِ مَلَکاً یعُودُهُ فِی قَبْرِهِ إِلَى مَحْشَرِهِ؛ از جمله فرازهایى که در مناجات حضرت موسى "علیه السلام" با پروردگار وجود داشت این بود که: پروردگارا! آنچه از پاداش به عیادتکنندۀ مریض میرسد، به من تعلیم بفرما! خداوند عزّوجل فرمود: فرشتهاى را در قبر بر او [عیادتکننده] مىگمارم که تا روز محشر از او [سرکشی و] عیادت کند.
4. قضای حوائج
یکی از مواردی که خداوند متعال به عنوان پاداش، اجر آن را به عهده گرفته، مسألۀ عیادت از بیمار میباشد که خداوند متعال خود را ضامن استجابت حوائج شخص عیادتکننده دانسته است؛ چنانچه خداوند متعال خود میفرماید:
وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِی عِنْدَهُ ثُمَّ لَتَکفَّلْتُ بِحَوَائِجِک فَقَضَیتُهَا لَک وَ ذَلِک مِنْ کرَامَةِ عَبْدِی الْمُؤْمِنِ وَ أَنَا الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ؛[33] به عزت و جلالم سوگند که اگر او را عیادت میکردی مرا نزد او مییافتی [سپس در نتیجۀ این عیادت] نیازهای تو را بر میآوردم و این پاداش بزرگ به منظور کرامت بندۀ مؤمن من است و من خداوند بخشندۀ بخشایشگرم.
البته خداوند حوائج همۀ عالم را شخصاً برآورده میفرماید و منزه است از یار و شریک داشتن، ولی در اینجا نوعی شرافت خاص را برای فرد بیان میکند.
5. ثواب صدقه
در مکتب وحیانی اسلام از موارد متعددی به عنوان صدقه یاد شده است که همگی آنها از حیث ثواب در حکم صدقه دادن بوده و یکی از مهمترین این موارد، مسألۀ عیادت از مریض میباشد؛ چنانکه نبی مکرم اسلام "صلی الله علیه و آله" میفرماید: «عِيَادَتُكَ الْمَرِيضَ صَدَقَة؛[34] عیادت بیمار، نوعی صدقه است». بدین صورت که در اسلام راههای صدقه منتهی به امور مالی نبوده و هر طریقی که عنوان «نیکی» بر آن صادق باشد، نوعی صدقه دادن به حساب میآید و افراد میتوانند بیآنکه پولی خرج کنند، با انجام برخی از اعمال به صورت عملی خود را از ثواب صدقه بهرهمند کنند. از جمله همین عیادت کردن که مورد سفارش أکید اهل بیت "علیهم السلام" قرار گرفته است.
مستثنیات عیادت از مریض
همانطور که میدانیم انجام فضائل فقط تا زمانی که در محدوده و آداب مربوط به آنان انجام شود، پسندیده بوده و از اجر و پاداش برخوردار است؛ اما در مواردی که نهیای مبنی بر محدودیت انجام فضائل وارد شده باشد، رعایت نهی بر انجام فضائل مقدم میباشد؛ از همینرو در منابع دینی و متون روایی عیادت از چند دسته از بیماران ممنوع و غیر جائز معرفی شده است که عبارتند از:
1. عیادت از شارب خمر
از منظر مکتب وحیانی اسلام، بعضی از خطاکاران با نصیحت و موعظه و امر به معروف و نهی از منکر اصلاح میشوند و بعضی دیگر با اندکی تنبیه به اصلاح خود میپردازند؛ اما برای اصلاح و تنبیه و هدایت برخی از خطاکاران تنها راه، قطع رابطه، طرد و فشار روانی و اجتماعی است که یکی از این افراد شخص شرابخوار میباشد؛ چنانچه در حدیثی از پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" نقل شده است: «شارب الخمر إن مرض فلا تعودوه؛[35] اگر شرابخوار بیمار شد، از او عیادت نکنید».
2. عیادت از اهل ذمه
طبق آموزهها و تعالیم دینی اگر مصلحتی در عیادت اهل ذمه وجود داشته باشد، عیادت از آنان مانعی ندارد؛ همچنانکه در احوالات پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" و ائمۀ معصومین "علیهم السلام" عیادت از یهود و مسیح نقل شده است؛ لکن اگر مصلحتی بر این امر مترتب نباشد، از عیادت آنان نهی شده است. پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" در این رابطه میفرماید: «لا تساووهم في المجالس و لا تعودوا مريضهم و لا تشيعوا جنائزهم؛[36] از مریضهای کفار ذمی عیادت نکنید و در تشییع جنازۀ آنان شرکت ننمایید».
3. عیادت از امراض سه گانه
یکی دیگر از مواردی که از حکم کلی استحباب عیادت استثناء شده است، عیادت از صاحبان بیماریهای دمل [غدد چرکی]، چشم درد و دندان درد میباشد که در منابع دینی و متون روایی از آنان تحت عنوان «امراض لا تعاد» تعبیر میشود. در حدیثی از پیامبر اکرم "صلی الله علیه و آله" آمده است که: «ثَلَاثَةٌ لَا یُعَادُّونَ صَاحِبُ الرَّمَدِ وَ صَاحِبَ الضِّرْسِ وَ صَاحِبُ الدُّمَلِ؛[37] سه بیمار عیادت نمیشوند؛ بیماری كه چشم درد دارد، كسی كه دندان درد دارد و كسی كه دمل دارد».
پرسش و پاسخ
1. طبق آموزههای اسلامی در چه روزهایی نباید به عیادت بیمار رفت؟
پاسخ: در روایات به طور کلی آمده است که همه روزه به عیادت مریض نروید، بلکه عیادت باید یک روز در میان باشد و اگر بیمارى طولانى شود، عیادت پى در پى لزومى ندارد [مگر آن مقدار که باعث شادى بیمار یا پیشرفت بهبودى او گردد]؛ اما دربارۀ تفاوت ایّام هفته در مسألۀ عیادت، روایت معتبر و خاصی وجود ندارد.
2. آیا در روایات اسلامی به مورد خاصی به عنوان هدیه برای عیادت از بیمار اشاره شده است؟
پاسخ: از منظر آموزههای دینی آنچه که مهم است، ارزش و بهای هدیه نیست، بلکه ارزش معنوی و بُعد عاطفی هدیه مد نظر میباشد؛ از اینرو انتخاب هدایایی که از ماندگاری بیشتری برخوردارند و در یاد بیمار باقی میمانند، از اولویت برخوردار میباشند. در حدیثی در این رابطه آمده است که امام صادق "علیه السلام" از جمعی از اصحاب که به عیادت بیماری میرفتند، پرسید: «مَع أحَدِكُم تُفّاحَةٌ، أو سَفَرجَلَةٌ، أو اُترُجَّةٌ، أو لَعقَةٌ مِن طِيبٍ، أو قِطعَةٌ مِن عُودِ بَخورٍ؟؛[38] آيا سيبى، بِهى، تُرنجى، كمى عطر يا تركهاى خوشبو به همراه يكى از شما هست؟». که این نشان از آن دارد که اصل هدیه مهم است، نه ماهیت آن.
[1]. فرهنگ معین: ص 365.
[2]. لسان العرب: ج 3، ص 319.
[3]. کافی: ج 3، ص120.
[4]. مکارم الاخلاق، طبرسی: ص 359.
[5]. کافی: ج 2، ص 169.
[6]. نهج الفصاحه: ص 562.
[7]. همان: ح 776.
[8]. داستان دوستان، اشتهاردی: ج 2، ص 159.
[9]. مکارم الاخلاق: ص 19.
[10]. روضات الجنات، خوانساری: ص 29.
[11]. مکارم الاخلاق: ص360.
[12]. در محضر استاد، حسن زاده: ص 23.
[13]. کافی: ج 2، ص 97.
[14]. کافی: ج 3، ص 118.
[15]. کنزالفوائد: ج 1، ص 379.
[16]. أمالی شیخ طوسی: ص 623.
[17]. الدعوات، قطب راوندی: ص 223.
[18]. عدة الداعی، ابن فهد حلی: ص 126.
[19]. کافی: ج 2، ص 509.
[20]. وسائل الشیعه: ج 12، ص 427.
[21]. بحارالانوار: ج 81، ص 227.
[22]. مستدرک الوسائل: ج 2، ص 154.
[23]. همان: ج 2، ص 92.
[24]. كنز العمال: ج 9، ص 97.
[25]. بحارالانوار: ج 81، ص 228.
[26]. وسائل الشيعه: ج8، ص546.
[27]. مستدرك الوسائل: ج 2، ص 79.
[28]. معراج السعادة: ص 433.
[29]. مسكن الفؤاد، شهید ثانی: ص 114.
[30]. الدعوات، قطب راوندی: ص 224.
[31]. أمالی شیخ طوسی: ص 182.
[32]. کافی: ج 3، ص 121.
[33]. أمالی شیخ طوسی: ص 630.
[34]. مستدرك الوسائل: ج 7، ص 242.
[35]. کافی: ج 6، ص 397.
[36]. بحارالانوار: ج 81، ص 224.
[37]. كافی: ج 6، ص 397.
[38]. همان: ج 3، ص 118.