در آغازِ بعثت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله [بنا بر نظر متداول و معروف]، دعوت به اسلام به شکل مخفیانه و سری انجام می‌شد. این دعوت بنابر نقل مورخان بین 4 تا 5 سال به طول انجامید.[1] پیرامون این مسئله سؤالات و شبهاتی مطرح‌شده است؛ دعوت مخفیانه چگونه با ازجان‌گذشتگی و شجاعت پیامبران الهی سازگار دارد؟ آیا این شیوه دعوت، قبل از پیامبر در بین دیگر پیامبران الهی سابقه داشته است؟
ماهیت دعوت
برای پاسخ به این مطالب، دقت در ماهیت بعثت راه گشاست. ماهیت و هدف بعثت هدایت انسان‌ها به‌سوی سعادت و نجات است تا خوشبختی در هر دوجهان برای بشر تأمین گردد. اگر دعوت علنی در این جهت باشد و به هدایت کمک کند، بهترین کار دعوت آشکار است، اما گاهی دعوت مستقیم و علنی فقط قطع شدن راه هدایت را به‌دنبال دارد و باعث به خطر افتادن جان پیامبران و یارانشان می‌شود، به شکلی که این فدا کردن جان، هیچ بُعد تبلیغی برای دین خدا و هدایت ندارد. بنا بر نظر معروف، پیامبر مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با دعوت مخفیانه ابتدا کادر سازی نمودند و با تربیت گروهی معدود، اما آگاه به قوانین اسلام و ماهر در تبلیغ منتظر فرصت برای آشکارسازی رسالت خویش بودند. گرچه در همین مدت نام اسلام و خبر از دین جدید در مکه پیچیده بود، ولی به دلیل فعالیت پنهان مسلمانان، مشرکان مکه اقدام خاصی علیه حضرت و دیگر مسلمانان انجام ندادند.[2]
بی‌باکی یا شجاعت
هر اقدامی که در آن جان و مال به خطر می‌افتد، شجاعانه محسوب نمی‌شود. مرز بین شجاعت که صفتی پسندیده و موردستایش عاقلان است با بی‌باکی و اقدامات دیوانه‌وار، بسیار باریک است. مصلحان بزرگ تاریخ در جریان مبارزات خود علیه جهل و ظلم از روش‌های مختلف استفاده می‌کنند، گاهی نیاز به پنهان شدن و گاهی نیاز به عقب‌نشینی است. نه دعوت مخفیانه و نه هجرت از مکه به مدینه، هیچ‌کدام نشان‌دهنده ترس نیستند، بلکه عقلانیت در مسیر مبارزه را می‌فهمانند. آنچه باعث تفکیک بین دیوانگی و شجاعت می‌شود چراغ عقل و وحی است و تناسب اقدام باهدف را باعقل یا وحی می‌توان دریافت. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز به‌مقتضای حکمت و اطاعت از دستور خداوند به شیوه‌های مختلف دین اسلام را تبلیغ کردند.
سابقه مخفی‌کردن اعتقاد در عصر انبیاء پیشین
بنا بر آیات قرآن دعوت مخفیانه در بین انبیاء الهی و اصحاب و طرفداران ایشان در گذشته نیز وجود داشته و این امر اختصاصی به اسلام ندارد. داستان تبلیغ یوسف پیامبر علیه‌السلام در مصر، در فضایی که مشرکان کاملاً مسلط هستند، این مطلب را نشان می‌دهد. ایشان از فرصت‌های کوتاه و ویژه برای دعوت به توحید استفاده می‌فرمود و برای مثال در زندان هنگامی‌که از او تعبیر خواب خواسته شد، دعوت به توحید را مطرح کرد.[3] قرآن از مؤمنی در میان فرعونیان گزارش می‌کند که باعث نجات جان موسی علیه‌السلام می‌شود که ایمان خود را در میان فرعونیان پنهان می‌کرده است.[4]
نتیجه اینکه دعوت مخفیانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نظر معروف بین تاریخ‌نگاران است و این مسئله نه‌تنها با شجاعت ایشان منافاتی نداشته، بلکه متناسب با شرایط زمانه و هدف رسالت بوده است. علاوه بر این دعوت پنهانی مردم به توحید در میان انبیاء قبل از اسلام نیز سابقه داشته است.
پی‌نوشت:
[1]. ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویة، بیروت، دارالوفاق، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص403.
[2]. همان، السیرة النبویة، بیروت، دارالوفاق، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص169.
[3]. سوره یوسف، آیه39.
[4]. سوره غافر، آیه28.
