شيعه يعني ياران و پيروان و تابعين يك نفر يا چند نفر و در اصطلاح به افرادي گفته مي شود که از امام علي ـ عليه السلام ـ پيروي كرده و آن حضرت را خليفه بلا فصل پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ مي دانند.₁ بر اين اساس شيعه دو معني عام و خاص دارد. معني عام آن به عموم پيروان علي بن ابي طالب ـ عليه السلام ـ و معتقدين به خلافت و زمامداري بلا فصل آن بزرگوار بعد از پيغمبر خاتم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ گفته مي شود و شيعه به اين معني در طول تاريخ و با گذشت ايام به گروه ها و شعبه هاي متعدد تقسيم شد مثل شيعه زيدي، شيعه اسماعيلي و ديگر فرق و گروه ها.

اما شيعه به معني خاص به افرادي اطلاق مي شود كه علاوه بر اين كه به امامت و جانشيني بلافصل امام علي ـ عليه السلام ـ بعد از رحلت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ اعتقاد دارند به امامت يازده فرزند آن حضرت نيز معتقد هستند و به اين گروه شيعه اثني عشري، اماميه، جعفري مذهب نيز اطلاق مي شود.2

پيدايش شيعه و اطلاق اين نام به گروهي خاص (پيروان علي (عليه السلام)طبق روايات و گزارشات تاريخي به دوران زندگي و حيات حضرت محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بر مي گردد.

جابر بن عبد الله انصاري، صحابي رسول مكرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ نقل مي كند: ما در خدمت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بوديم، علي بن ابي طالب ـ عليه السلام ـ وارد شد،‌آن گاه پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ با اشاره به علي ـ عليه السلام ـ فرمودند: و الذي نفسي بيده ان هذا و شيعته هم الفائزون يوم القيامه3

سوگند به كسي كه جانم در قبضه قدرت اوست، همانا اين مرد (علي) و پيروانش در روز قيامت البته از رستگاران خواهند بود. در جاي ديگر مي فرمايد: يا علي تو و شيعيانت در بهشت هستيد.4 با توجه به اين موارد و موارد متعدد ديگر معلوم مي شود شيعه از همان صدر اسلام به ياران و پيروان علي ـ عليه السلام ـ اطلاق مي شد. اما همان طور كه ذكر شد شيعه به نام هاي ديگر نيز در طول تاريخ نام گذاري شده است. اين كه گفته مي شود اثني عشري (دوازده امام) چون به دوازده جانشين و امام بعد از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ معتقد است و اين گونه گفته مي شود اماميه بر اين اساس كه امامت را يكي از اصول دين مي دانند. اما چرا به جعفري ( شيعه جعفري، مذهب جعفري) اطلاق گرديده است. در رابطه با اين بخش بايد گفت كه بعد از رحلت پيامبر ـ صلي الله عليه و سلم ـ در دوره خلافت عمر نوشتن حديث و حتي نقل آن ممنوع شد و اين عمل حدود يكصد سال ادامه يافت تا اين كه در دوره امامت امام باقر ـ عليه السلام ـ كه در ايام خلافت عمر بن عبد العزيز اموي بود، ممنوعيت كتابت و نوشتن حديث برداشته و از طرفي هم به خاطر درگيري خلافت به مسائل ديگر فرصت مناسبي براي امام باقر ـ عليه السلام ـ و شاگردان آن ايجاد شد تا اخبار و روايات وارد شده از پيامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و ديگر امامان جمع آوري و توسعه دهند و اين امر در دوره امام صادق ـ عليه السلام ـ به اوج خود رسيد يعني در دوره اي كه از 114 هجري تا 148 هجري زمان حيات امام صادق پايه فكري نظام تشيع كه در زمان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و ائمه پيشين طرح ريزي شده بود، مستحكم كرديد. امام صادق ـ عليه السلام ـ از فرصت به دست آمده و مناسب سياسي موجود، كه در نهايت، موجب انتقال خلافت از امويان به عباسيان گرديد، و با ملاحظه نياز جامعه و آمادگي زمينه اجتماعي دنباله نهضت علمي و فرهنگي پدرش امام باقر ـ عليه السلام ـ را گرفت و حوزه وسيع علمي بزرگي به وجود آورد و در رشته هاي مختلف علوم عقلي و نقلي آن روز را، به شاگردان بزرگي هم چون هشام بن حكم، محمد بن مسلم، جابر بن حيان و.....

آموخت كه علاوه بر استحكام پايه اعتقادي شيعه موجب توسعه و گسترش آن هم شد.

لذا در اين دوره تكيه اصلي شيعه بر امام صادق ـ عليه السلام ـ بود و اكثر روايات را از آن حضرت اخذ مي كرد.5 و در اين تاريخ تشيع داراي شناسنامه شد و به صورت يك مذهب رسمي به نام امام صادق ـ عليه السلام ـ مزين گرديد. اين درحالي بود كه در اين دوره مذاهب اهل سنت نيز درحال شكل گيري بود. پس در حقيقت گام دوم در بنيان گذاري مكتب را حضرت امام صادق ـ عليه السلام ـ برداشت. مكتبي كه پايه هاي اوليه آن در زمان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و ائمه پيش از امام صادق برداشته شده بود. لذا به خاطر اهتمام امام صادق ـ عليه السلام ـ در گسترش و اشاعه فقه و عقايد شيعه اين مذهب به نام آن حضرت مزين گرديده است.

دوران امامت امام صادق ـ عليه السلام ـ نقطه عطفي در نهضت تشيع و زماني بسيار حساس براي اين مكتب بوده است. چرا كه اين دوره، دوره اي است مكاتب و مذاهب مختلف در شرف شكل گيري بودند. از طرفي مذاهب اهل سنت و از طرفي گروه خوارج و مرجئه و قدريه و از ديگر هم گروه هاي منشعب شده از شيعه مثل کيسانيه، و ديگر گروه ها درحال شكل گيري و يا فعاليت بودند لذا براي تفكيك اين مذهب با مذاهب ديگر پيروان اين مكتب كه در مكتب جعفري وحوزه درس آن حضرت تربيت يافته بودند، به اين نام و عنوان شهرت يافتند چرا كه اطلاق شيعه در دوره امام صادق ـ عليه السلام ـ معناي وسيعي داشت و به پيروان عثمان، طرفداران عباسيان، و ديگر گروه ها نيز شيعه اطلاق مي شد.

بنابراين در دوره امام صادق ـ عليه السلام ـ آن حضرت با تربيت شاگردان ودانشمندان بزرگ و فرستادن آن ها به مناطق ديگر و جمع آوري و تدوين و استحكام بخشيدن به عقايد و فقه تشيع و نشر آن توسط شاگردان تربيت يافته و نيز براي تفكيك از ديگر فرقه ها و گروه هايي كه در اين دوره فعاليت داشتند، شريعت اسلام و آيين محمدي ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در چهره مذهب تشيع كه هم زمان با پيامبر (صلي الله عليه و آله) شكل گرفته بود، شكل و انسجام فكري محكم تري يافت و طرفداران آنان به نام شيعه امامي و شيعه جعفري شهرت يافتند و امام صادق به رئيس مذهب مشهور شد و فقه شيعه امامي را منسجم ساخت.6 بنابراین فقه شیعه نیز در زمان حضرت بسط وسامان یافته است چنانکه فقه دیگر مذاهب اسلامی نیز پس از این قرن شکل یافت.7

امام صادق (ع) موسس بسیاری از شاخه های علوم اسلامی است ؛ اگر بگوییم بشریت و علم و تمدن انسانی مدیون تلاشهای امام صادق (ع)است سخن درستی است ؛  چون علم و شعاع آن هرگز منحصر در نقطه ای نمی ماند بلکه همچون نور همه جای دنیارا فرا می گیرد و علم حضرت در آن عصر وبعدها در تمدن اسلام تاثیرآن واین آثار به همه جهان تابش نمود به روشهای مختلف در جهان منتشر گردید ؛ چنانکه جاحظ عالم اهل بزرگ سنت مي‌گويد: «جعفر بن محمد، الذي ملأ الدنيا علمه و فقهه، ...»‏جعفر محمد کسی است که همه دنیا از علم وفقه او استفاده می نماید .

بنابراین امام در شاخه های مختلف علمی از جمله کلام و علوم قرآن وتفسیر و شاخه هایی از علوم طبیعی  که تا زمان امام نامی از این علوم نبوده است ، شاگردانی تربیت نمود و موسس این علوم بود ؛

شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز ومناطق مختلف ایران ‏و.. و نيز از قبايل گوناگون بودند که به مکتب آن حضرت مي‏پيوستند.وعلم واندیشه امام ‏را در قالب حدیث وجوامع روایی در ممالک اسلامی منتشر نمودند و به غنای فرهنگ ‏تمدن اسلامی افزودند‎.‎ در وسعت دانشگاه امام همين قدر بس که حسن‏بن علي وَشّاء، که از شاگردان امام رضا ‏عليه‏السلام و از محدثان بزرگ بود، مي‏گفت: «در مسجد کوفه، نهصد نفر استاد حديث ‏مشاهده کردم که همگي از جعفر بن محمد عليه‏السلام حديث نقل مي‏کردند‎» این شما منحصر به شیعه نبود بلکه از تمام ملل اسلامی در گرد شمع وجود حضرت مستفیض بودند .

امام ‏صادق (ع) ‏با تربیت شاگردانی فقه ناب اسلامی وعلوم دیگر حتی علم کیمیا که علم شیمی  وعلوم  را تاسیس نمود و ترویج داد  وعلاوه حضرت در فقه واحکام شرع  به تاسیس  مکتب فقهی  همت ‏نمود؛ از اینرو  ‏مذهب فقهی ومکتب امام  به فقه جعفری  که فقه شیعه هست و ریشه در فقه قرآن و نبوی  وعلوی  داشت  معروف شد ؛ در مقابل  مکاتب ‏فقهی دیگر با ‏که بر ساخته عباسیان بود با برجستگی بی مانند نمایان گردید.‏

مکتب تربیتی امام منحصر به شیعه نبود بلکه فقها ودانشمندان بزرگ اهل سنت نیز تربیت شده ی مکتب آن حضرت و چشیده لذات معنوی از حضور حضرت بود ؛ فقهای بزرگ مذاهب چهارگانه اهل سنت مستقیم وغیر مستقیم از مکتب علمی و علوم الهی حضرت بهره  مند بودند سخن معروف ابو حنیفه که بارها تکرار می کرد « اگر نبود دوسال  نعمان هلاک می شد» مالک نیز از محضر امام بهره های فراوان برده است ؛ امام مالك بن انس (م 179 هـ) پیشوای مذهب مالكي از شاگردان رسمي آن حضرت بوده است و در كتاب ‏خود بدون واسطه از امام صادق (عليه السلام)  نقل حديث مي‌كند. امام شافعي (م 204 هـ) شاگرد مالك ‏بوده است و به وسيلة او و ديگران از امام صادق  -عليه السلام-  روايت نقل مي‌كند كه اين روايات در ‏مسند شافعي موجود مي‌باشد. امام احمد بن حنبل (م 241 هـ) مؤسس مذهب حنبلي هم شاگرد امام شافعي ‏است و به وسيلة او از امام صادق  -عليه السلام-  با واسطه استفاده كرده است. ‏

بنابراین دو پیشوای دیگر امام شافعی و احمد بن حنبل از علم امام  با واسطه مستفیض شده و همه اینها مرید امام بوده و بسیار ستوده اند کافی است کتاب امام صادق ومذاهب اربعه مورد مطالعه قرار داده شود  که بخشی از خدمات علمی وتمدنی امام در آن  منعکس شده است ؛

ابن حجر عسقلاني مينویسد: «فقهاء و محدثاني همچون، شعبه، سفيان ثوري، سفيان بن عيينه، مالك بن انس ابن ‏جديح، ابوحنيفه، و حبيب بن خالد، قطان، ابوعاصم، و گروه انبوه ديگري از جعفر بن محمد حديث نقل ‏كرده‌اند.»‏ ‏ جاحظ‏ نیز صريحاً ابوحنيفه و سفيان ثوري را از شاگردان امام ‏صادق  -عليه السلام-  مي‌داند و بيان مي‌كند كه اين دو نفر از مكتب آن حضرت استفاده مي‌كردند.‏

پي نوشت ها:

1. شهرستاني، محمد بن عبدالكريم، الملل و النحل، بيروت، دار المعرفه 1415ق. ج1، ص169.

2. صفائي، سيد احمد، نبوت عامه، قم، آفاق، 1409ق. ص147.

3. طوسي، محمد بن حسن، الامالي، قم دار الثقافه، چاپ اول، 1414ق، ص251.

4. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، موسسه الوفاء، 1403ق، ج9، ص199.

5. جعفريان، رسول، حيات فكري و سياسي امامان شيعه، قم، انصاريان، 1423ق، ص325ـ335.

6. خواجويان، محمد كاظم، تاريخ تشيع، مشهد، جهاد دانشگاهي، 1376ش. ص78.

7. هيثمي، نور الدين، مجمع الزوائد و منبع الفوائد. بيروت، دار الكتب العلميه، 1408ق، ج9، ص131.